www.vergadering.nu De Leesmap www.vergadering.nu
Zoeklicht 19 maart 2005
Een Europese grondwet zonder God

DR. WILLEM J. OUWENEEL

Het christendom heeft onze westerse beschaving in zeer belangrijke mate gevormd, gestuurd en beheerst. Alleen al daarom is het zo opmerkelijk, om niet te zeggen schokkend, dat sterke krachten in de Europese Unie, bij alle recente discussies rond de Europese Grondwet, wel wilden uitspreken dat de Europese beschaving veel aan de antieke oudheid, aan de Renaissance en aan de Verlichting te danken heeft, maar daarbij de joods christelijke traditie niet genoemd wilden hebben.

Het motief dat daarbij genoemd wordt, is de 'scheiding van kerk en staat'! Dit motief is nogal verbluffend. Immers, bij de scheiding van kerk en staat gaat het historisch om het punt dat het instituut kerk niet mag heersen over het instituut staat en omgekeerd. Beide 'kringen', kerk en staat, zijn binnen hun grenzen *soeverein', zoals Abraham Kuyper (1837 1920) het heeft uitgedrukt. Maar dat heeft niets te maken met wat de lieden die zo op de scheiding van kerk en staat hameren, nu eigenlijk willen zeggen.

Scheiding van
kerk en staat?
óf
onderdrukking  van religie?

Zij beogen ten diepste een scheiding van religie en samenleving wat iets geheel anders is. Niet alleen is dat volstrekt onmogelijk, het is ook buitengewoon intolerant. Deze onverdraagzaamheid, zozeer in strijd met hooggeloofde waarden als vrijheid en democratie, betekent dat wellicht ook in Nederlandse scholen, kantoren en bedrijven moslim vrouwen geen hoofddoek, joden geen keppeltje en christenen geen kruisje meer mogen dragen. Dat is geen 'scheiding van kerk en staat' (noch de kerk, noch de staat heeft er immers iets mee te maken), maar onderdrukking van de religie in het openbare leven. Achter zulke ideeën gaat een gedrevenheid schuil die in haar wezen even 'religieus' is als de gevestigde religies die zij wil bestrijden.

Intussen 'mag' op grond van de 'scheiding van kerk en staat' de joods christelijke traditie die Europa in sterke mate gevormd heeft, volgens sommigen van die gedrevenen, in de Europese Grondwet niet genoemd worden. Het is als met de oorzaken van griep: stel je de kwibus voor, die vindt dat je er van alles over mag zeggen, zolang je maar niet vertelt dat er een virus in het spel is.

De antieke oudheid was inderdaad, ondanks haar invloed tot in de vierde eeuw na Christus, niet christelijk. Maar de Renaissance was nog sterk christelijk georiënteerd - de Reformatie was historisch gezien een typisch product van de Renaissance en het humanisme van die tijd was nog niet a- of zelfs anti- christelijk, zoals het vandaag gewoonlijk is, integendeel. Zelfs reformatoren als Philippus Melanchton (1497 1560) en Johannes Calvijn (1509 1564) worden gewoonlijk tot de humanistische denkers gerekend.

En dan de Verlichting, die enerzijds sterk gekant was tegen het conservatieve christendom, maar anderzijds niet denkbaar zou zijn geweest zonder de christelijke vrijheidstraditie. 'Zelfs' de Verlichtingsfilosofen hielden vast aan de Godsidee - zij het dat het hier net zo'n wazige (deïstische) God betrof als het God zij met ons op de rand van de gulden, het In God We Trust op de dollar en het Gott mit uns op de Duitse soldatenkoppels.

JEZUS OF SOCRATES?

De alles overtreffende betekenis van Jezus Christus voor de westerse beschaving, mag blijkbaar niet meer wáár heten. Paul Cliteur betoogde een tijd geleden in Trouw, dat Socrates (469-399 v.C.) voor de westerse cultuur belangrijker was dan Jezus.

Dan moet je de ogen aardig dicht hebben zitten. Is Europa in de laatste 1500 jaar ooit meer socratisch dan christelijk geweest' Er zijn vandaag twee miljard christenen: hoeveel socratisten (of eventueel platonisten) zijn er? Of hebben al die christenen in feite ook Socrates (of [neo]platonisme) in hun hart zitten? Ongetwijfeld een beetje: maar dat valt weg
tegen de invloed van de Bijbel. Klik naar de kunst: tegenover elk literair werk gewijd aan Socrates staan er duizend gewijd aan Christus of het christendom, tegenover elke afbeelding gewijd aan Socrates staan er tienduizend gewijd aan Christus, tegenover elk muziekwerk gewijd aan Socrates staan er honderdduizend gewijd aan Christus. Als
de kunst de smaakmaker van de cultuur mag heten, dan is dit toch veelzeggend genoeg.

Het is ontegenzeglijk waar, dat de Griekse en Romeinse beschaving een grote invloed op de westerse beschaving en zelfs op de christelijke theologie en filosofie heeft uitgeoefend. 'Het' traditionele christendom is ongetwijfeld mede gevormd door de klassieke oudheid. Maar zijn de grote culturele waarden van de hedendaagse westerse beschaving, hoofdzakelijk uit de antieke beschaving voortgekomen?

Een paar voorbeelden.

Heeft het aristotelisme niet juist eeuwenlang een rem betekend voor de ontwikkeling van de natuurwetenschap? De grote ontplooiing van de natuurwetenschap kon pas op gang komen, toen echt christelijke principes, zoals de betekenis van de wetsorde in de werkelijkheid, eindelijk hun kans kregen. Daarom waren de zestiende en zeventiende eeuwse pioniers van de moderne wetenschap (Nikolaus Copernicus, Galileo Galileï, Johannes Kepler, Isaac Newton, Robert Boyle enz.) ook allemaal christenen. Nog steeds circuleert het malle verhaal alsof 'het christendom' tegen Galileï was; in werkelijkheid was 't het aristotelisme dat vooral door Thomas van Aquino zijn weg in het rooms katholieke denken had gevonden en de ontwikkeling van de natuurwetenschap tegenhield.

Democratie

En dan de democratie. Ongetwijfeld was het de Franse Revolutie die de grote stoot tot de ontwikkeling van de democratie heeft gegeven. Maar niet primair uit verzet tegen 'het christendom', maar tegen de absolute monarchie en de macht van de adel. Sterker nog: het is vooral het christendom geweest dat vanaf het begin de gelijkwaardigheid van alle mensen, alle volken en alle rassen heeft gepredikt. Het christendom ontstond zelfs niet eens in de intellectuele bovenlaag, maar in de maatschappelijke onderlaag. Overigens mag met ere gezegd worden dat ook de Stoa met zijn algemene mensenliefde en wereldburgerschap hier dichtbij gekomen is.

Het is ontegenzeglijk waar dat in dit opzicht ook binnen de christenheid vele afwijkingen zijn voorgekomen en ook dat het wel erg lang geduurd heeft voordat zulke christelijke waarden zich volledig konden waarmaken. Maar dat verandert niets aan het feit dat de vrijheid en gelijkwaardigheid van alle mensen, oerchristelijke ideeën zijn. Noch het communisme, noch het fascisme/nazisme, noch de islam, noch het orthodoxe hindoeïsme kent echte gewetensvrijheid (het boeddhisme komt er wellicht het dichtste bij). Ik ontken niet dat ook veel christenen en christelijke kerken in dit opzicht veel boter op het hoofd hebben. Maar dat verandert niets aan het feit dat gewetensvrijheid een oerchristelijke idee is.

De Leesmap-index


 

www.vergadering.nu