www.vergadering.nu  Recensie-index  www.vergadering.nu

2 RECENSIES

Het rijk van Christus als historische realiteit
Calvijns anti-apocalyptische uitleg van het boek Daniël
M. A. van den Berg
Uitgeverij: De Banier, Utrecht, 2008
387 blz.
ISBN 9789033629402
Pagina’s: 387
Prijs: € 34,90. 
Dit boek bestellen bij Boekwinkeltjes.nl (tweedehands)...
of zoek bij: fakkel.nl | ichthusboekhandel.nl | goedhartboeken.nl

Op 12 juni 1559 begon Calvijn met zijn colleges over het boek Daniël. De publicatie daarvan droeg hij op aan de vervolgde protestanten in Frankrijk. De spanningen rond de religieuze en politieke situatie in Calvijns vaderland  
waren juist in deze jaren hoog opgelopen. In deze studie wordt gekeken in hoeverre en op welke wijze Calvijns uitleg van het profetische boek Daniël gestempeld is door de tijd waarin hij bezig was met de exegese van het boek. Ook wordt onderzocht hoe zijn uitleg de toehoorders, en via hen de kerken van de reformatie in Frankrijk, heeft beïnvloed.  
De auteur schetst de historische context van de Praelectiones over Daniël en besteedt aandacht aan de plaats van Calvijns colleges in zijn werk in Genève. Verder analyseert hij de Daniëluitleg van twee tijdgenoten, Melanchrhon en Oecolampadius, waarbij overeenkomsten en verschillen  
met Calvijns exegese in kaart worden gebracht. Ten slotte wordt een analyse gegeven van Calvijns uitleg van het thema regnum Christi.  
Het boek sluit af met een beschouwing waarin duidelijk wordt gemaakt dat Calvijn in de laatste jaren van zijn leven niet radicaler, maar eerder voorzichtiger is geworden. Hij probeerde zijn volgelingen voor opstand te bewaren en leerde ze geduldig hun kruis te dragen tot God hen bevrijden zou in het eeuwige rijk van zijn heerlijkheid.

2. Nederlands Dagblad - 4 september 2009 - www.nd.nl

Politieke Bijbeluitleg over het boek Daniël

Recensie door Jaap Dekker

Calvijn heeft zich nooit aan een uitleg van het boek Openbaring gewaagd. Dat is een bekend gegeven. Hij vond het een lastig boek. Blijkbaar kon Calvijn niet goed uit de voeten met alle apocalyptische toekomstvoorstellingen die Openbaring bevat. Het is niet moeilijk om daarin met Calvijn mee te voelen. Toch heeft Calvijn zich wel uitvoerig beziggehouden met het boek Daniël, het meest apocalyptische boek van het Oude Testament. Dat laatste geldt vooral de visioenen die het tweede deel van Daniël bevat (Dan. 7-12). Calvijn legde deze visioenen echter zo anti-apocalyptisch uit, dat zijn gehoor niet in de verleiding zou komen om er eigen toekomstfantasieën aan vast te knopen.

Ds. M.A. van den Berg, hervormd predikant te Zoetermeer, heeft over Calvijns uitleg van het boek Daniël een studie geschreven, waarop hij eind vorig jaar mocht promoveren. Geen exegetische studie om de houdbaarheid van Calvijns uitleg te toetsen, maar een historische studie waarin hij laat zien hoe de politieke en godsdienstige situatie van dat moment Calvijns uitleg beïnvloed heeft.

Het was de tijd waarin de protestanten in Frankrijk het zwaar te verduren hadden en ook de politieke spanningen hoog opliepen. Calvijn hield zijn voorlezingen over Daniël weliswaar in het veilige Genève, maar onder zijn gehoor zaten toekomstige voorgangers van de Franse kerken. Calvijn heeft in zijn Bijbeluitleg vooral deze kerken op het oog gehad.

Dat blijkt uit de brief waarmee hij de uitgave van zijn Daniëlcolleges aan de vervolgde kerken in Frankrijk heeft opgedragen. In de eerste plaats wilde Calvijn zijn geloofsgenoten aansporen tot volharding, in navolging van Daniël en zijn vrienden.

Tegelijk probeerde Calvijn met zijn anti-apocalyptische uitleg te voorkomen dat zij het recht in eigen hand zouden nemen en zouden proberen de beloofde toekomst gewapenderhand dichterbij te brengen. Om die reden benadrukte Calvijn dat de profetieën van Daniël al helemaal tot vervulling waren gekomen met de eerste komst van Christus. Daniël heeft dus geen profetieën neergeschreven die met de tijd van de Reformatie of met de nabije toekomst te maken hebben. Bij wijze van analogie kon de vervolgde kerk er zeker ook in Calvijns dagen wel een boodschap aan ontlenen, maar Calvijn was vuurbang dat Daniels profetieën rechtstreeks op de eigen tijd zouden worden betrokken en dan de lont in het kruitvat zouden steken.

Bescheiden
Om deze politieke uitleg van Calvijn goed in beeld te krijgen, heeft Van den Berg ook onderzocht hoe twee andere reformatoren, Melanchton en Oecolampadius, nog vóór Calvijn het boek Daniël hebben uitgelegd. Het is op zich best begrijpelijk dat Van den Berg zich tot de vergelijking met twee tijdgenoten beperkt, maar het was nog interessanter geweest als hij de Daniëluitleg van Calvijn ook met die van enkele groten uit voorgaande eeuwen had vergeleken. Daarbij denk ik in het bijzonder aan de periode van de vroege kerk. 

De laatste jaren is de belangstelling voor dit soort onderzoek sterk toegenomen. Niet alleen bij de historici, maar ook in de kring van de Bijbelwetenschap. Juist voor exegeten die binnen een kerkelijke context werkzaam zijn en het Oude Testament ook met het oog op het evangelie proberen te verstaan, is het leerzaam om te ontdekken hoe dat in een kerkelijke traditie van eeuwen is gedaan. Dit soort onderzoek draagt bij aan het besef van de contextualiteit van onze eigen uitleg en aan de verwondering over hoe Gods Woord door de eeuwen heen in elke nieuwe context altijd weer tot spreken komt.

Het maakt je als Bijbeluitlegger bescheiden en stimuleert tegelijk om te horen wat de Geest vandaag tot de gemeente zegt. Van den Berg heeft met zijn studie naar Calvijns uitleg van het boek Daniël dus een verdienstelijk werk verricht. Het is ook een goed leesbare studie geworden. Door de gekozen opzet waarbij hij de commentaren van Melanchton, Oecolanipadius en Calvijn steeds per thema onderzoekt, zitten er nogal wat herhalingen in. De positieve keerzijde is dat het met behulp van de inhoudsopgave gemakkelijk is te raadplegen op onderwerpen als pausdom, kerk en antichrist.

Koudwatervrees
Wat ik echter sterk gemist heb in deze studie is vooral een beoordeling van Calvijns Bijbeluitleg. Van den Berg heeft zich nogal strikt beperkt tot enkel een beschrijving van Calvijns opvattingen. Een toetsing ervan zal de lezer tevergeefs zoeken. Dat is jammer, want in de uitleg van het boek Daniël hebben de panelen zich sinds de opkomst van het moderne Bijbelonderzoek sterk verschoven. Voor Calvijns uitleg is het essentieel dat Daniël zelf ook de auteur is van het boek en dat deze visioenen ruim voor de tijd waarop ze betrekking hebben als nauwkeurige profetieën in de zesde eeuw voor Christus zijn opgeschreven. Op grond van historisch en taalkundig onderzoek komen veel hedendaagse uitleggers echter tot de conclusie dat het boek Daniël pas in de tweede eeuw voor Christus is ontstaan, ten tijde van het optreden van koning Antiochus IV Epiphanes.

Het is jammer dat Van den Berg Calvijns uitleg niet met deze veranderde opvattingen heeft geconfronteerd en ze zelfs nergens benoemt. Wanneer Van den Berg ook iets van een beoordeling van Calvijns Daniëluitleg had gegeven met een analyse van de sterke en zwakke punten in zijn uitleg, dan zou dat de gebruikswaarde van zijn boek zeker ten goede komen. Nu bevestigt hij onbedoeld het beeld dat dr. Sam Janse recent enigszins zwart-wit in Theologia Reformata schetste, dat Nederlandse orthodoxe theologen zich liever wijden aan dogmatische en kerkhistorische studies, omdat ze een zekere koudwatervrees hebben als het om de vragen van het moderne Bijbelonderzoek gaat.

Deze vragen zullen echter wel aan bod moeten komen en theologisch doordacht moeten worden. Ook binnen de gereformeerde orthodoxie is daar gelukkig een toenemende openheid voor. Het is alleen jammer dat daar in deze op zich leerzame studie van Van den Berg nog weinig van te merken is.

Dr Jaap Dekker is docent Bijbelvakken aan de Nederlands Gereformeerde Predikantenopleiding.

1. Reformatorisch Dagblad - 4 maart 2009 - www.refdag.nl