www.vergadering.nu  Recensie-index  www.vergadering.nu

4 RECENSIES

De kromme en de rechte weg
Een allegorische apologie voor christendom, rede en romantiek
C. S. Lewis
vert. Arend Smilde 
Uitgeverij: Van Wijnen, Franeker, 2007 
ISBN 9789051942859 
Pagina’s: 238 
Prijs: € 14,95. 
Dit boek bestellen bij Boekwinkeltjes.nl (tweedehands)...
of zoek bij: fakkel.nl | ichthusboekhandel.nl | goedhartboeken.nl
 

In De kromme en de rechte weg beschrijft Lewis een tocht door de wereld van de levensbeschouwing. Hoofdpersoon Hans ontmoet op zijn zoektocht naar het Eiland elke denkbare visie op ons bestaan. Zijn ervaringen brengen hem ten slotte bij zijn ware doel. “Goede tijding uit een ver land is koel water voor een dorstige ziel.”

4. CV-Koers – juli/augustus 2007

De kromme en de rechte weg

Recensie door Tjerk de Reus

Er is veel van C.S. Lewis vertaald in het Nederlands, maar toch beslaat het 'slechts' 40 procent van Lewis' totale oeuvre. The Pilgrim’s Regress (1933) is Lewis' allegorische verslag van zijn eigen bekering, maar dit boek werd nog nooit vertaald. Nu wel, dankzij Arend Smilde. De titel luidt De kromme en de rechte weg. Lewis (1898 1963) kwam rond zijn dertigste tot bekering. Het vinden van God was voor hem de vervulling van een diep verlangen dat hij al in zijn jonge jaren had ervaren de bekende joy ervaring, die hij ook beschrijft in zijn autobiografie Surprised by joy (1955).

Dit verlangen is ook het leidende motief in het verhaal dat Lewis vertelt in De kromme en de rechte weg. Hoofdpersoon Hans gaat op een dag op reis, op weg naar het zalige eiland dat hij in een soort geestvervoering heeft aanschouwd. Hij gelooft dat het een werkelijkheid vertegenwoordigt die rijker is dan alles in zijn leefomgeving. Zijn reis wordt een spirituele en ook intellectuele zoektocht.

Hij wordt tegengewerkt, verleid, toegesproken en aangemoedigd door talloze mensen en wezens. Vaak zijn dat vertegenwoordigers van bepaalde denkrichtingen waarmee Lewis te maken had in zijn tijd, zoals de psychologische theorieën van Freud. Hij ontmoet ook heren die namen dragen als Weldenkend, Wijsheid en Vrijzinnig. Hun opvattingen geven inzicht in de uiteenlopende redenen die mensen hebben om het geloof buiten de deur te houden. Het valt op dat hun weigeringen nog heel actueel zijn; wat zij te berde brengen, kun je dagelijks om je heen horen.

De meest rake en diepe dingen zegt Lewis wat mij betreft over het verlangen dat mensen op weg laat gaan, de onvervuldheid die aanspoort tot een zoektocht. Lewis schrijft dat je, aangespoord door dit verlangen, duizend wegen kunt kiezen waarvan er maar één de juiste is. De Landheer, die God de Schepper symboliseert, blijft echter onrust stoken in mensen. Hij maakt het verlangen steeds weer wakker en geeft de mens het inzicht dat de bevrediging die hij dacht gevonden te hebben, onecht is en geen vervulling biedt.

Mensen zijn zich soms ook duidelijk bewust van een soort eeuwigheidsverlangen naar een mogelijke God maar velen van hen verlangen ‘zonder hoop'. Dat is een pijnlijk juiste diagnose van Lewis, zoals er zoveel meer te vinden zijn in dit boek. Lewis schrijft ontmaskerend over talloze levenshoudingen en over moderne denkbeelden. Daar kunnen veel lezers vandaag hun winst mee doen. 

3. Reformatorisch Dagblad - 25 april 2007

Kiemcel van Lewis’ levenswerk

”De kromme en de rechte weg” is nieuw op de Nederlandse markt: het nooit eerder vertaalde debuut van de beroemde Engelse schrijver en apologeet C. S. Lewis. Niet zijn beste boek, wel een boek waarin alle belangrijke Lewis-thema’s aan de orde komen. 

Als ”De kromme en de rechte weg” een boek van een eigentijdse, jonge christelijke schrijver was, dan wist ik het wel. Leuk geprobeerd, maar grote literatuur? Het lijkt er niet op. Er wordt diep nagedacht, dat wel, maar het verhaal is niet erg spannend, topzwaar van de symboliek, uitleggerig, belerend. Misschien een kiemcel waar ooit iets moois uit kan groeien, maar die inhoud wordt voorlopig nog verstikt door de vorm. Dit is geen echt verhaal, dit is aangeklede filosofie. 

Lewis was zelf trouwens de eerste om te erkennen dat zijn jeugdwerk de nodige gebreken vertoonde: „Dit boek herlezend zie ik, tien jaar nadat ik het schreef, dat de twee voornaamste fouten ervan nu juist de twee fouten zijn die ik andere schrijvers het moeilijkste vergeven kan - nodeloze onduidelijkheid en een liefdeloze toon.” 

”De kromme en de rechte weg” is een allegorisch reisverhaal, net als Bunyans ”Christenreis”. De Engelse titel van Lewis’ debuut is dan ook een duidelijke toespeling op Bunyan: ”The Pilgrim’s Regress”. Onvertaalbaar natuurlijk, maar vertaler Arend Smilde heeft met ”De kromme en de rechte weg” een fraaie oplossing gevonden. Net als Lewis kiest hij voor een variant op een bekend piëtistisch beeld: in dit geval de brede en de smalle weg. 

De hoofdpersoon van het verhaal is op zoek naar het Eiland waarnaar hij zijn leven lang al verlangt, maar dat hij onmogelijk lijkt te kunnen bereiken. Tijdens zijn tocht ontmoet hij elke denkbare visie op het bestaan, hij maakt als het ware een reis door de wereld van de levensbeschouwing. De revolutionaire intellectuelen, Freud, de vrijzinnige theologie, het beschaafde realisme, het pantheïsme - alles en iedereen moet hij tegenkomen, voordat hij zich overgeeft aan het christendom van ”moeder Klesia”. 

Tijdens die hele zoektocht worden de kernbegrippen van Lewis’ werk zichtbaar. Het verlangen bijvoorbeeld, dat de mens rusteloos voortdrijft en dat uiteindelijk slechts door God Zelf bevredigd kan worden. Maar ook de verstandelijke benadering: zijn leven lang blijft Lewis een pleitbezorger van de ’redelijkheid’ van het christendom. En de waardering van schoonheid, waarheid en goedheid in kunst en klassieke traditie, voor de auteur zelf een soort toeleidende weg naar het christendom - al besefte hij ook dat dat niet voor iedereen gold. 

Toch is Lewis’ kinderboekenserie ”De kronieken van Narnia” niet voor niets duizenden malen populairder geworden dan zijn jeugdwerk. In de Narniaserie is de allegorie er niet met scheppen boven op gestrooid, die is begonnen als een écht verhaal, waaruit dan als vanzelf de allegorie opkomt. Terwijl ”De kromme en de rechte weg” veel moeizamer leest door de filosofische verhandelingen tussendoor, de lange gedichten, de vele bespiegelingen. Alleen maar mooi om te lezen als je Lewis al hebt leren kennen en waarderen. 

Wie nooit eerder kennismaakte met C. S. Lewis, kan beter met iets anders beginnen. Bijvoorbeeld met ”Onversneden christendom” (voor liefhebbers van filosofie en theologie), ”Brieven uit de hel” (voor liefhebbers van literatuur en psychologie) of ”De kronieken van Narnia” (voor liefhebbers van verhalen en fantasie). Op allerlei terreinen heeft Lewis uitgeblonken - geen wonder dat al die ideeën gewoon niet in de notendop van één enkel allegorisch jeugdverhaal wilden passen.

2. Nederlands Dagblad - 6 april 2007 - www.nd.nl

De kromme en de rechte weg

Recensie door Gert van de Wege

Het genre van de allegorie is tegenwoordig onder schrijvers niet populair. In het verleden was dat anders. Men hoeft maar aan het middeleeuwse Elckerlyc te denken of aan John Bunyans Christenreis. Wellicht kleeft voor hedendaagse schrijvers aan allegorie te zeer de smet van schematisering en moralisme, en vinden ze in het genre te weinig ruimte voor psychologie en dubbelzinnigheid.

Toen C.S. Lewis in 1932 christen werd, was het eerste boek dat hij schreef een allegorisch reisverhaal: The Pilgrim's Regress. An Allegorical Apology for Christianity, Reason, and Romanticism. Het boek verscheen in 1933; de verkoop was geen succes. Dat Lewis zich wél van het genre allegorie bediende, is misschien te verklaren uit het feit dat hij in deze tijd aan zijn studie The Allegory of Love werkte, over de allegorie van de liefde in de literatuur van middeleeuwen en renaissance.

Lewis' belezenheid gaat aan de lezer niet voorbij: in The Pilgrim's Regress is het een en ander verwerkt van wat Lewis tot 1932 had gelezen en dat was ontzagwekkend veel. Gelukkig heeft vertaler Arend Smilde aan de Nederlandse vertaling een omvangrijke lijst met verklarende en verwijzende aantekeningen opgenomen, waarmee de lezer een grote dienst bewezen wordt. Verbazingwekkend genoeg schreef Lewis The Pilgrim's Regress in maar twee weken, tijdens een vakantie die hij doorbracht bij zijn vriend Arthur Greeves.

Verlangen
De kromme en de rechte weg, zoals de Nederlandse vertaling fraai heet, gaat over een jongen die opgroeit in Puritanië. Hans heeft een visioen van een eiland, het Eiland, dat een groot verlangen, het Verlangen, bij hem oproept. Hij besluit zijn leven te wijden aan het zoeken naar het Eiland. In zijn tocht naar het westen reist hij door een filosofisch landschap, met plaatsnamen als Zeitgeistheim, en verhaalfiguren als de heren Vrijzinnig en Neo Theo (deze laatste heet in het origineel NeoAngular, en schijnt de dichter T.S. Eliot als model te hebben gehad). Hans wordt vergezeld door Deugd, een personificatie van zijn geweten.

Steeds dreigt het gevaar dat hij het Verlangen zal proberen te vervullen met een surrogaat; het Verlangen is echter in de ziel 'wat in het kasteel van koning Arthur de Siege Perilous, de Stoel van Gevaar was waarin slechts één kon plaatsnemen. En als de natuur niets voor niets maakt, dan moet de Ene die op deze stoel kan plaatsnemen bestaan.' Slechts in God vindt het romantische Verlangen zijn vervulling.

De weg naar het Eiland loopt dood op een grote kloof, Peccatum Adae geheten en daarmee symbool van het gevolg van de zondeval. Hans probeert zelf de kloof over te steken, en al komt hij beneden, het is alleen dankzij de aanwijzingen van Moeder Klesia (de Kerk) dat hij de overzijde van de kloof bereikt. Maar het is Hans zelf die de sprong moet wagen.

Verrassend is dat Hans, aan het westelijkste punt van het land gekomen, het felbegeerde Eiland ziet, dus het doel van zijn pelgrimage en het blijkt Puritanië, maar nu vanaf de andere kant gezien. De prachtige bergen die hij op het Eiland zag, zijn niets anders dan het kasteel van de vreeswekkende Landheer (God) uit zijn vaderland. Wel heeft Hans' verlangen een draai genomen. Het was eerst individualistisch, maar nu is Hans in het gezelschap van duizenden anderen; nu 'was het wilde ervan vermengd met ootmoed, en het zoete kwam niet met trots en met de eenzame dromerij van dichters of met de glans van een geheim, maar met de huisbakken waarheid van volksverhalen'. De volgende verrassing is dat Hans terug naar Puritanië moet: hij mag niet rechtstreeks de hemel in, maar moet de wereld in, een christelijk leven gaan leiden, en ten slotte nog de beek van de dood over.

Potsierlijk
De kromme en de rechte weg is een bont boek. Het heeft minder met Bunyans Christenreis te maken dan de Engelse titel doet vermoeden, al zijn er de nodige overeenkomsten. Het Griekse, Romeinse, Noorse, verlichte, romantische, Freudiaanse denken en nog veel meer, ideeën over politiek (de 'zwarte dwergen' en de 'Marxomanni'), kunst, wetenschap, filosofie en religie: alles staat erin. De allegorische vorm maakt het mogelijk om kort en eenvoudig te zeggen waar anders een dikke filosofische of theologische verhandeling voor nodig geweest zou zijn.

Sommige scènes zijn ietwat potsierlijk; dat gaf Lewis zelf ook toe in zijn voorwoord bij de derde druk, dat in deze vertaling opgenomen is. Maar andere zijn indrukwekkend: hoe Hans uit de boeien van de Freudiaanse reus bevrijd wordt door Vrouwe Rede of hoe de doodzonde van de wellust (Luxuria) eruitziet wanneer hij na zijn bekering de werkelijkheid ziet zoals zij is. Hier en daar heeft dit boek zeker wat Lewis ervan hoopte: mythische kracht.

Lewis vond zijn boek achteraf nogal duister, en voegde in de derde druk boven aan elke bladzijde een verklarende kopregel toe die aan het lezen van The Pilgrim's Regress in het Engels veel genoegen ontneemt. In de Nederlandse vertaling zijn de verklaringen van Lewis gebruikt als hoofdstukopschriften.

Dat De kromme en de rechte weg een bont boek is, is niet alleen de zwakte ervan maar ook de kracht. Nergens zijn zoveel facetten van Lewis' denken in één boek bijeen te vinden. En ze staan hier ook nog eens in een groots verband. Samen met zijn autobiografie Surprised bij joy geeft het de lezer bovendien veel inzicht in Lewis' eigen (terug)weg tot het christendom. De gedachten over romantiek, rede en christendom (zie de ondertitel) zijn niet alleen interessant, maar ook belangrijk. De kromme en de rechte weg staat vol wijsheid, en ook vol kernachtige typeringen en portretten.

Zo zal het moeilijk zijn om bij sommige mensen niet te denken aan meneer Weldenkend (in het Engels Mr Sensible) in dit boek, een oppervlakkige causeur vol gespeelde bonhomie die zijn conversatie doorspekt met geleende wijsheden: literaire en filosofische citaten. Als Hans terug naar Puritanië reist en de wereld ziet zoals ze is, blijkt het huis van Weldenkend spoorloos verdwenen. Zijn bestaan was zozeer tot niets genaderd dat hij nu voor Hans onzichtbaar is geworden.

-------------------------------

Uit: C.S. Lewis, De kromme en de rechte weg.

Die ochtend was het anders. Toen hij wakker was stond zijn toestand hem in volle verschrikking voor de geest: de blauwe hemel die van boven op hem neerzag; de rotswanden waartussen hij opgesloten zat; de puinhelling die de terugweg afsneed; de weg vooruit die gebiedend voor hem lag. In één nacht was de landheer of hoe je hem noemen wilde in de wereld teruggekeerd, had Hij de wereld tot het laatste kiertje gevuld. Zijn borende blik en Zijn wijzende hand en Zijn gebiedende stem waren aanwezig in alles wat te zien of te horen was, van het kleine plekje waar Hans zat tot het einde van de wereld; ook daar zou Hij zijn. Inderdaad waren alle dingen één meer dan meneer Wijsheid ooit had bevroed en alle dingen zeiden één ding: gevangen terug in slavernij, alle dagen bedeesd en voorzichtig zijn; nooit alleen zijn; nooit iets over jezelf te zeggen hebben, geen eigen leven leiden, niet één klein hoekje hebben waarvan je tegen de rest van het heelal zeggen kon: Dit is van mij, hier doe ik wat ik zelf wil. Onder die universele en vorsende blik kromp Hans ineen als een klein diertje dat in de hand van een reus gevangen zit en onder een vergrootglas wordt bekeken.

De wereldkaart voor in 'De kromme en de rechte weg'. De tocht van Hans begint onder de I (ten zuiden van Kletsvoort) en verloopt verder volgens de onderbroken lijn in westelijke richting. Voor zijn terugreis naar Puritanië houdt hij de hoofdweg aan.

1. Kerkblad voor het Noorden - 31 maart 2007 - www.kerkbladvoorhetnoorden.nl

De kromme en de rechte weg

Recensie door D.Visser, Broeksterwoude

Meer dan dertig jaar geleden las ik het boek Brieven uit de hel. Zo maakte ik kennis met de Engelse schrijver C.S. Lewis, die van atheïst christen was geworden. Dank zij deze kennismaking grijp ik graag naar nieuw vertaalde boeken van Lewis, maar ook naar nieuwe vertalingen van zijn boeken. 

De laatste tijd kunnen liefhebbers van Lewis hun hart ophalen, want er verschijnt veel van zijn werk in het Nederlands. Dat is niet het minst te danken aan de vertaler Arend Smilde en aan uitgeverij Van Wijnen in Franeker. Aan twee boeken die onlangs bij deze uitgever zijn verschenen, besteed ik in dit artikel aandacht. Het gaat om: 
De kromme en de rechte weg, ISBN 978 90 5194 285 9, prijs € 14,95; 
Verdriet, dood en geloof, ISBN 978 90 5194 028 2, prijs € 6,95.

De kromme en de rechte weg
Het eerstgenoemde is het eerste boek dat Lewis schreef. Het verscheen nooit eerder in het Nederlands. In het Engels luidt de titel: The Pilgrim’s Regress. Die is veelzeggend. Daarom gaat mijn voorkeur gaat uit naar een letterlijke vertaling ervan. Maar Smilde koos anders. 
Het verhaal telt ongeveer 200 bladzijden. In bijna 30 bladzijden aantekeningen wordt het uitvoerig en deskundig door de vertaler toegelicht. Dat is nodig omdat het verhaal veel citaten en verwijzingen telt die zonder toelichting voor een deel van de lezers niet duidelijk zouden zijn. Even goed zal lang niet iedereen deze allegorie – want dat is het – kunnen begrijpen. 
Dat heeft Lewis zelf ook gezien. Daarom schreef hij voor de derde druk uit 1943, 10 jaar na de eerste druk, een uitvoerig woord vooraf. Hij noemt daarin zijn boek onnodig onduidelijk. Van de ontwikkeling die hij zelf had doorgemaakt, gaf hij een algemene allegorische beschrijving. Hij dacht toen dat die ontwikkeling algemeen gangbaar was, maar ontdekte later dat hij zich daarin vergiste.
In de derde druk doet hij een poging om zijn verhaal beter leesbaar te maken door boven elk hoofdstuk een verklarende kopregel te plaatsen. Lewis deed dit met grote tegenzin, omdat hij van mening was dat bij een allegorie geen ‘sleutel’ moet worden geleverd. Want een goede allegorie verbergt niet, maar onthult. Ze moet niet met het verstand maar met de verbeelding worden gevat.
Het verhaal gaat over Hans die geboren werd in het land Puritanië. Hij maakt een lange zoektocht naar de Landheer en het Eiland. Op die tocht door vele landen ontmoet hij vele mensen met hun eigen meningen over het al dan niet bestaan van Landheer en Eiland. Uiteindelijk komt Hans tot waarachtig geloof in de Landheer. Hij komt weer in Puritanië terecht. Van daar steekt hij met de Gids de beek over. 
Zo schrijft Lewis het verhaal van zijn eigen levensweg. Maar niet alles is autobiografisch. Het gaat hem om een tekening van de (kromme) wegen die een mens kan gaan. Hij wil laten zien wat de rechte weg is. Door zijn woord vooraf en de aantekeningen is het boek wel duidelijker maar toch was het voor mij niet gemakkelijk om Hans op zijn zoektocht van a tot z te volgen. 
Als dit het eerste boek was geweest dat ik van Lewis had gelezen, zou ik niet snel opnieuw naar een boek van hem hebben gegrepen. Het is dus niet erg dat dit boek nu pas is vertaald. De liefhebbers van Lewis’ boeken zullen blij zijn dat nu ook dit boek in het Nederlands beschikbaar is. Hulde aan Smilde die van deze eersteling van Lewis een prachtig verzorgd boek heeft gemaakt . 


Verdriet, dood en geloof schreef Lewis in 1961, nadat zijn vrouw aan kanker was overleden. Het verscheen onder het pseudoniem N.W. Clerk. Dat Lewis de schrijver was, werd pas na zijn overlijden in 1963 bekend. 
H.M. van Randwijk vertaalde het in 1962 onder de titel: Notities van een nabestaande. Zowel deze titel als de huidige zijn geen letterlijke vertaling van de korte, veelzeggende titel die Lewis aan zijn boek gaf: A Grief observed. 
De vertaling van Van Randwijk is na 45 jaar nog goed leesbaar. Toch zou ik het begrijpelijk hebben gevonden als Arend Smilde ook van dit boekje een nieuwe vertaling had gemaakt. 
In deze uitgave staat vermeld dat dit de zevende druk is. En dat de Nederlandse editie 1989 bij Van Wijnen, Franeker uitkwam. Ik heb een uitgave uit 1987 die bij T. Wever verscheen, de voorloper van Van Wijnen. Was dat de tweede druk en kwamen de volgende vijf drukken bij Van Wijnen uit? Het zou niet hebben misstaan als de informatie over de verschillende drukken in dit boek had gestaan. Dat zou hebben gepast in een goed verzorgde uitgave als deze. 
Na de dood van zijn vrouw maakte Lewis vier schriften vol notities. Hij dacht daarmee zijn verdriet in kaart te kunnen brengen. Dat bleek echter een misverstand. Het was voor hem niet meer dan een veiligheidsklep, een verdediging tegen een volledige instorting. Het verdriet noemt hij een lang, kronkelig dal, waarin elke bocht een ander landschap kan onthullen. Maar dat gebeurt niet bij elke kromming. Soms is er hetzelfde landschap dat je al lang achter je dacht te hebben. Telkens herhaalt alles zich. 
Lewis vreest daarom dat hij in een cirkel loopt. Hij hoopt dat het een spiraal is. “Maar als het een spiraal is, ga ik dan omhoog of omlaag?” 
Als het gaat over de omgang met het verlies gaan zijn aantekeningen over hem zelf, over H (zijn vrouw) en over God. Achteraf vindt hij dat de volgorde en de intensiteit precies het omgekeerde is van wat ze hadden moeten zijn. Over H en God dacht hij niet zó, dat het de naam lofprijzing verdient. Niettemin is dat lofprijzing het beste, omdat zij een vorm van liefde is, die altijd iets van vrolijkheid in zich heeft. 
Deze gedachten staan aan het eind van het boek. Maar voor hij zover is, heeft hij geworsteld met God. De hevigheid van die worsteling beschrijft hij in alle openhartigheid. Daar valt veel van te leren. Niet alleen hoe we met God mogen omgaan, maar vooral dat vragen en twijfels horen bij de relatie met God. In het geloof is daarvoor alle plaats, zeker bij een groot verdriet.
Dat verdriet komt in alle heftigheid naar voren door de manier waarop Lewis schrijft over zijn liefde voor H. Alle vormen van zijn verdriet, van zijn tranen, die hij verfoeit tot zijn
zielenangst. 
Dit eerlijke boekje verdient het om telkens weer gelezen te worden. Niet alleen door nieuwe lezers, maar ook door wie het al (vele keren) gelezen heeft. Het bevat prachtige passages over verdriet en liefde, geloof en God. Het is een ontroerend verhaal over Lewis’ zelf en zijn verlies. Hij gaat daar zo eerlijk mogelijk mee om. Zo goed als hij kan gaat hij om met (de herinneringen aan) H en met God.