www.vergadering.nu  Recensie-index  www.vergadering.nu

1 RECENSIE

Na een gezonde geloofscrisis
Over modern geloven
Jan Offringa
Uitg. Skandalon, Vught 2008
€ 11,-. 
Dit boek bestellen bij Boekwinkeltjes.nl (tweedehands)...
of zoek bij: fakkel.nl | ichthusboekhandel.nl | goedhartboeken.nl

1. Nederlands Dagblad - 20 maart 2009 - www.nd.nl

Spelers en spelregels, maar zonder spel
Een boek uit het laboratorium van de theologische wetenschap 

Boekrecensie door Jan Mudde

Het boek "Na een gezonde geloofscrisis. Over modern geloven" is geschreven door Jan Offringa, de voorzitter van ‘Op Goed Gerucht’ (een beweging van moderne theologen binnen de PKN). Dat maakte dat ik het met extra belangstelling heb gelezen: wat is volgens hem modern geloven? Wat heeft het de hedendaagse mens te bieden? En, wat is het waard?

Volgens Offringa is modern geloven „een gelovig perspectief dat in relatie tot de moderne tijd plausibel en overtuigend is”. Modern geloven moet dus aan bepaalde criteria beantwoorden. Het dient uit te gaan van de Verlichting en de evolutietheorie, maar ook moet het de menselijke autonomie, de religieuze pluriformiteit en de stelling dat alle spreken over boven van beneden komt verwerkt hebben. 

Op zich zouden deze uitgangspunten Offringa heel goed in het vaarwater van een Klaas Hendrikse hebben kunnen brengen (God is een woord dat sommige mensen gebruiken voor onverwoordbare ervaringen), maar zó modern is Offringa – gelukkig – niet. Hij huldigt het panentheïsme. Dat wil zeggen dat God níet een persoonachtig wezen is dat zich ergens in of buiten ons universum laat lokaliseren, maar „een alomtegenwoordige werkelijkheid die de onze omvat”. In het evolutieproces is Hij scheppend aanwezig. Daarbij hanteert Hij geen uitgetekend ontwerp, want „evolutie is een proces zonder kant en klaar doel, met een open einde”. Dat proces kent „haar eigen wetmatigheid en krachtenspel, die God niet zomaar kan veranderen of omvormen”. 

Mislukken 
Voor wat betreft de toekomst van de wereld is de kans dan ook reëel dat het ‘experiment wereld’ kan mislukken. Moderne gelovigen echter ,,vermoeden dat de schepper en herschepper van alle leven een geleidelijke, evolutionaire weg gaat met zijn wereld, en hopen dat Hij dit gaandeweg tot een goed einde brengt’’. Hoewel God ons dus niet zomaar kan behoeden voor het onheil in deze wereld kan Hij mensen wel inspireren, bemoedigen en vertroosten. Hij is bron van levenskracht en liefde en als Geest aanwezig en werkzaam in deze wereld. 

Jezus was volgens Offringa niet Gods Zoon in trinitarische zin. Wel is Gods Geest in Hem op unieke wijze gaan wonen en werken. Hoewel hij niet zonder zonde was en ook op zijn standpunten wel wat valt af te dingen, was niemand zo vol van God, zo levend uit zijn geestkracht en liefde. ,,God is zelf verrijkt door alles wat zichtbaar en tastbaar werd in Christus!’’ Zo is Gods Geest, die nog volop in een proces met deze wereld verwikkeld is, met Jezus een nieuwe fase van de geschiedenis ingegaan. Overigens is Jezus ‘uniek, maar niet exclusief’: er zijn binnen en buiten de christelijke traditie talloze andere goede, toegewijde en spirituele mensen. Offringa moet niets hebben van de gedachte dat Jezus kwam om Gods toorn af te wenden of de straf op onze zonden te dragen. Het kruis is een blijk van Jezus’ radicale overgave aan God en liefde voor de mensen. En Pasen betekent dat ons persoonlijke bestaan niet eindigt met de dood, maar een vervolg krijgt in de geestelijke werkelijkheid van God en dat het uiteindelijk met de wereld goed komt. ,,De God die alles in alles wordt, zal ook alles in allen zijn.” Fundamenteel anders 

Na een gezonde geloofscrisis biedt een eigen versie van het christelijk geloof. Jezus speelt daarin een niet onbelangrijke rol en dat treft en raakt me. Ook verder staat het wat dichter bij de bron van het geloof dan sommige andere moderne theologie. Daardoor is misschien niet direct duidelijk dat het een fundamenteel ander beeld van God en Jezus dan de Bijbel biedt, helaas. 

God is niet langer de ‘God der goden’ en de ‘Here der heerscharen’. Hij heeft immers geen grip op de machten en krachten van de evolutie, maar beweegt met die krachten mee, stuurt die in de goede richting bij, is een eind onderweg, maar of het einddoel bereikt wordt is niet zeker. Vanuit Bijbels oogpunt is Hij dus geen God, maar een god. Zekerheid en houvast – woorden die in de Bijbel onlosmakelijk met God verbonden zijn – biedt Offringa dan ook niet. Het is immers een kwestie van vermoeden dat God een geleidelijke, evolutionaire weg gaat met zijn wereld, en een kwestie van hopen dat Hij dit gaandeweg tot een goed einde brengt? Wat moet een vertwijfeld kind – Offringa moedigt ouders aan zijn boekje aan een vertwijfeld kind te geven! – hiermee? 

Hoewel het theologisch concept van Offringa betrekkelijk helder is, heeft zijn boek als geheel iets vaags, alsof nog veel moet rijpen, beter doordacht en verder uitgewerkt moet worden. Zo verzekert de auteur dat modern geloven gezond is, maar waarom het dat is en waarvan het geneest en hoe en waartoe, het wordt niet erg duidelijk. Ook hoopt hij met zijn boekje ‘buitenstaanders’ te bereiken, ,,die niet tevreden zijn met het bestaande, eenzijdige beeld van kerk en geloof’’. Ik heb geen idee wie hij hiermee bedoeld. En ‘buitenstaanders’, is dat vanuit modern-gelovige optiek geen woord uit de oude doos? 

Dan schrijft hij: ,,God is geen persoon, maar laat zich wel op persoonlijke wijze kennen en ontmoeten.’’ Vreemd eigenlijk dat iemand die ervan uitgaat dat alle spreken over boven van beneden komt zulke verstrekkende ‘God is’-uitspraken kan doen. En hoe werkt dat dan, iemand persoonlijk ontmoeten die geen persoon is? Knap complex lijkt me dat. 

Verder mag Offringa zelf zijn evolutionaire Godsbeeld ‘plausibel en overtuigend’ vinden, maar hij voert daar werkelijk geen enkel argument voor aan. De lezer moet uitsluitend op zijn gezag aannemen dat God volop in een positieve ontwikkeling is en dat het eind goed, al goed wordt. 

Hoezo, modern? Tenslotte ligt er in dit betrekkelijk dunne boek een vracht boekenkennis vervat, maar bevat het geen enkele levenservaring, geen enkel levensverhaal, nauwelijks een persoonlijke noot. De lezer krijgt als het ware een beschrijving van het voetbalveld, de spelers en de spelregels voorgeschoteld, zonder vervolgens de wedstrijd te zien. Laat staan dat er zo meeslepend over de wedstrijd gesproken wordt dat de lezers tot meedoen uitgedaagd worden. 

Laboratorium 
Ik kan me nauwelijks voorstellen dat mensen warm zullen lopen voor het beeld dat Offringa van God schetst. Daarvoor is het te veel een product uit het laboratorium van de theologische wetenschap. Er zit geen leven in, geen ‘bloed en vuur en rookwalm’. Men neme de evolutietheorie, God, Jezus en de Bijbel, de ratio en het levensgevoel van de moderne mens, doet die in een reageerbuis, schudt even flink en ziedaar: het panentheïsme van de Procestheologie! Deze indruk wordt versterkt door zinnen als: ,,Ik denk dat een bescheiden beeldvorming rondom God nodig en nuttig blijft, mits regelmatig benadrukt wordt dat het altijd om menselijke voorstellingen en paradigma’s gaat.’’ En: ,,Het is niet verstandig God als het ware vast te leggen op bepaalde wetten of principes in de natuur. Dan dreigt ook het gevaar dat Hij verantwoordelijk wordt voor de ‘the survival of the fittest’.’’ Zo staat de moderne theoloog in zijn laboratorium en hij doet hier wat van af en daar wat van bij. En het resultaat: een God die keurig op maat van de moderne mens is gesneden. 

Struikelblok 
Het trof me dat de uitgeverij van het boek Skandalon (=aanstoot, struikelblok) heet. Aan dit hoogst beschaafde boekje dat ervan wil overtuigen ,,dat je als modern mens met goed fatsoen kunt geloven’’ kan toch werkelijk niemand aanstoot nemen? 

Tenslotte, Offringa wekt de indruk dat er maar twee geloofsparadigma’s zijn: het achterhaalde (dat staat voor een totaliteit van waarheid waarin weinig vragen onbeantwoord blijven) en het moderne, dat hij voorstaat. Deze tweedeling klopt niet. Er zijn talloze theologen en gelovigen die de vragen en twijfels van deze tijd van binnen uit kennen en volstrekt serieus nemen, maar desondanks op een heel vitale en eigentijdse wijze orthodox zijn gebleven. Ze staan heel dicht bij de bron en bieden de moderne mens een werkelijk overtuigend en hoopvol alternatief.