www.vergadering.nu  Recensie-index  www.vergadering.nu

3 RECENSIES

De onverwerkte Holocaust
Ad Prosman
De onverwerkte Holocaust
– Spiegel voor de kerk van nu
Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer, 2015
ISBN 9789023970200
297 pagina's, € 24,90
Dit boek bestellen bij Boekwinkeltjes.nl (tweedehands)...
of zoek bij: fakkel.nl | ichthusboekhandel.nl | goedhartboeken.nl

Na de Tweede Wereldoorlog leidde de Holocaust niet tot een grondige bezinning in de protestantse kerk en haar theologie.
Ondanks alle aandacht voor Israël bleef de Holocaust buiten beeld. Op dat punt heeft de kerk gefaald, betoogt Ad Prosman, en daar plukt ze nu de wrange vruchten van. Doordat de kerk de Holocaust nooit goed heeft verwerkt, heeft ze aan geloofwaardigheid ingeboet; het belemmert haar in haar kerk-zijn vandaag. Bezinning op de Holocaust en de cultuur waarin een dergelijke ramp kon plaatsvinden, is dus alsnog nodig.
Prosman onderzoekt de rol die de kerk in Duitsland speelde voor, tijdens en na de oorlog. Hij stelt dat de kerken in de oorlog zich hadden vereenzelvigd met de cultuur van hun dagen, waardoor zij niet in staat waren om werkelijk verzet te bieden tegen de nazi's.
Daarmee houdt hij de kerken van nu een confronterende spiegel voor. Nu het antisemitisme in kracht toeneemt, mag de kerk niet zwijgend toekijken.
* Klemmend appèl op de kerk van nu
* Genuanceerde kijk op het verleden
* 2015: herdenking van zeventig jaar bevrijding

A.A.A (Ad) Prosman is predikant in de Protestantse Kerk in Nederland (emeritus).

..

3. FACEBOOK Inge Bons - 14 juli 2017 - https://www.facebook.com/inge.bons...

De onverwerkte Holocaust

Recensie door Inge Bons

Als voorbereiding op mijn reis naar Auschwitz ben ik allerlei boeken aan het lezen over de Holocaust. Vandaag heb ik het boek ‘De onverwerkte Holocaust’ van Ad Prosman gelezen. Hieronder volgt mijn boekbespreking.

De holocaust blijft iets ongrijpbaars houden, ondanks alle boeken, studies, analyses en interviews. Een verklaring van de holocaust komt in dit boek niet aan de orde. Het probleem dat aan de orde komt is beperkter. De vraag waarop geprobeerd wordt een antwoord te vinden is hoe de protestantse kerk in Duitsland en in Nederland na de oorlog met de holocaust is omgegaan.

Niemand kan ontkennen dat er diep ingrijpende dingen gebeurd zijn. Een oorlog als zodanig is voor de kerk al een traumatische ervaring en dat geldt nog sterker voor de tweede wereldoorlog. Bij deze oorlog werden miljoenen leden van de kerk rechtstreeks ingezet voor ideeën en doelstellingen die haaks stonden op het christelijk geloof. Deze oorlog was anders dan de eerste wereldoorlog toen het er vooral om ging de eigen politieke en economische belangen veilig te stellen. De tweede wereldoorlog was anders. De drijfveer achter deze oorlog was een ideologie: het nationalisme, waarvan racisme en antisemitisme belangrijke elementen waren. De kerk werd geconfronteerd met een staat die de Judenfrage wilde oplossen.

De naoorlogse theologie hield zich intensief bezig met allerlei maatschappelijke ontwikkelingen. De kerk besefte dat zij verantwoordelijkheid droeg voor wat er in de samenleving aan de hand was. Ook was er een Israëltheologie. Maar het tekort van veel vormen van Israëltheologie in de kerken is dat zij de holocaust buiten beschouwing laten. Dat lijkt mij onmogelijk. Een Israëltheologie die zich niet op de holocaust bezint, laat de Joden van vlees en bloed buiten beschouwing. 

Waar het om gaat is dat er geen echt inhoudelijke en fundamentele bezinning is geweest op de ergste crisis in tweeduizend jaar: de Holocaust. Dat is achteraf gezien onbegrijpelijk. Deze ramp kan niet beschouwd worden als een op zichzelf staande zaak. Het is geen incident geweest dat losstaat van de rest van de cultuur en van onze geschiedenis. 

Dr. F.O. van Gennep die in 1989 met zijn boek ‘De terugkeer van de verloren Vader’ een grondige bezinning bood op onze cultuur - dat was 44 jaar na het einde van de oorlog - stelt enerzijds dat Auschwitz de diepste demonstratie is van het falen van de Verlichting. Anderzijds stelt hij dat Auschwitz bij uitstek een christelijk drama was. Dus christendom en Verlichting zijn beide verantwoordelijk. Daarom vraagt Van Gennep zich met de Joodse filosoof Adorno af of ‘Auschwitz niet in feite de mislukking van de hele cultuur betekent’. Hij zoekt de oorzaak van de tragedie van de Holocaust in het christelijk eenheidsdenken. Eenheidsdenken is een vorm van machtsdenken. Alles moet passen binnen één visie, binnen één maatschappijopvatting. Dat kan alleen als afwijkende meningen en visies en afwijkend gedrag geëlimineerd worden.

“Zonder christendom was er geen holocaust geweest!” Een harde uitspraak, vind je niet? Er loopt namelijk een directe lijn van de eerste haatuitspraken t.o.v. de Joden in de 2e/3e eeuw, de vervolging van de Joden in de 4e eeuw tot na de holocaust. Over het algemeen hebben we een heel positief beeld van de kerkgeschiedenis, en natuurlijk zijn er goede dingen gebeurd, maar als je de kerkgeschiedenis goed bestudeert, dan ontdek je dat er vele inktzwarte bladzijden zijn en kwam ik tot de conclusie dat de houding van de kerk t.o.v. het Joodse volk gruwelijk is geweest. 
Bovendien, en ook is dit is een harde uitspraak, is het zo dat het gruwelijke antisemitisme, nog altijd diep verankerd is in christelijk Nederland als het gaat om de woordverkondiging. Juist de vervangingstheologie heeft zoveel schade aangericht en is nog altijd aanwezig in de volle breedte van christelijk Nederland.

En waarom? Omdat er een ongelofelijke onverschilligheid aanwezig was ( en is!). En onverschilligheid is nog erger dan je tegen het Joodse volk keren, zo zei D. Bonhoeffer: “Silence in the face of evil, itself is evil”. Niemand, met uitzonderingen daargelaten, die opstond om de Joden te verdedigen tijdens de oorlog, christenen die altijd met de Joden als buren geleefd hadden, waren nu zwijgzaam, deden niets om de gruwelijkheden te voorkomen. Duitsland, waarvan toen de helft protestant en de andere helft Rooms katholiek was, hoe heeft het ooit kunnen gebeuren dat het nazisme juist daar tot stand kwam? De reden? De vastgeroeste geest van antisemitisme was springlevend aanwezig. Deze werd nog altijd gepreekt, in navolging van Luther en Hitler heeft ontzettend veel inspiratie gehaald uit de preken van Luther tegen de Joden en daarmee werden de daden van de nazi’s gerechtvaardigd. En wie zich heeft verdiept in de tweede wereldoorlog en eerlijk naar de situatie heeft durven kijken, zal het met me eens zijn dat christenen bloed aan hun handen hebben, en ja, inderdaad hebben meegeholpen om de holocaust te laten plaatsvinden.

De gevolgen voor de Joden in de 20e eeuw zijn niet te overzien: de Holocaust, is mede mogelijk geweest door de afwezigheid van de bijbelse visie op de Jood. Een visie waarbij het evenwicht is gevonden tussen liefde voor het volk en een duidelijk getuigenis. Is dit te scherp gesteld? Is de christelijke kerk echt mede veroorzaker geweest van de Holocaust?

We hebben het lang niet willen horen, maar helaas is het dus de waarheid. En dat komt in dit boek van Ad Prosman ook duidelijk naar voren. Jaren na de 2e wereldoorlog wordt steeds meer duidelijk dat niet alleen de Rooms katholieke kerk, maar ook de protestantse kerken in en buiten Duitsland actief of passief betrokken waren bij de uitroeiing van de Joden door de Nazi’s.

“Eén van de voornaamste bronnen van het opkomend nazisme in Duitsland school binnen de kerk… Het hoeft ons niet te verbazen dat Hitler in ‘Mein Kampf’ Maarten Luther citeert als één van de grote helden van het Duitse volk. Het vernietigingsproces van de nazi’s kwam niet uit de lucht vallen; het was het hoogtepunt van een cyclische trend. We kunnen die trend waarnemen in de drie op elkaar volgende doelstellingen van anti-Joodse bestuurders:
- De missionarissen van het christendom zeiden in wezen: jullie hebben geen recht om als Joden onder ons te leven.
- De wereldlijke leiders verkondigden daaropvolgend: jullie hebben geen recht onder ons te leven.
- De nazi’s besloten met: jullie hebben geen recht om te leven.

De kerk was meer dan een willoos of gewillig slachtoffer van de nazidictatuur. Het nazisme bouwde voort op het antisemitisme dat in de kerk, ook de protestantse, al eeuwenlang aanwezig was. Ook buiten Duitsland had het vergif van de vervangingstheologie zijn werk gedaan in het antisemitische denken van veel christenen. Hoewel we geweldige voorbeelden kennen van christenen die hun leven waagden voor de redding van de Joodse mensen, kwamen er te weinig christenen in opstand tegen de systematische uitroeiing van Gods oogappel Israël. Zeer velen werkten al of niet lijdzaam mee, ook in Nederland. Of er daarbij verschil bestond tussen evangelischen, reformatorischen en rooms katholieken valt te betwijfelen. De Holocaust is een trieste climax in de geschiedenis van tweeduizend jaar antisemitisme.

Deze medeverantwoordelijkheid van de christenen wordt treffend uitgebeeld door Jip Wijngaarden, die in de tachtiger jaren voor Anne Frank speelde. Zij heeft een schilderij gemaakt met als titel ‘De Shofar’. Daarop zien we, onder in beeld, een trieste rij Joodse mensen met hun koffertje in de hand wachten bij een spoorlijn. Ze symboliseren de 6 miljoen slachtoffers. Je oog volgt automatisch deze spoorlijn tot waar hij aan de horizon tussen een paar heuvels verdwijnt, als in het niets. 
Je denkt aan die onafzienbare rij Joodse mensen die in de oorlog afgevoerd en vernietigd zijn, haast verdwenen in het niets. Links, naast waar de spoorlijn verdwijnt, ligt een vriendelijk ogend dorpje, dat bestaat uit een groepje huizen met in het midden een kerk. En juist in dat dorpje zit de climax van het schilderij, die je wakker doet schrikken; in al die huizen zitten namelijk geen deuren en ramen, ook niet in de kerk. Ze hadden besloten om niets te zien. Met een verwijzing naar Numeri 24:11 en 12 vertelt Jip bij dit schilderij: “Wij kunnen wel zeggen dat we het niet hebben geweten, maar het is geen excuus. We hadden het kunnen en moeten weten.”

Deze christelijke Jodenhaat, vermoedelijk gevoed door jaloezie, is diep geworteld in het christelijke denken. Het is duidelijk dat Israël ook voor veel christenen een ‘steen des aanstoots’, een struikelblok is. Tegelijkertijd spreken veel christenen hun verbazing uit over de hardnekkigheid van het Joodse volk t.o.v. het evangelie. Zij beseffen dan niet dat de grootste belemmering voor de Joden om tot geloof in hun Messias te komen, vermoedelijk wordt gevormd door deze bijna tweeduizend jaar christelijk antisemitisme. Het is de vraag wie hier het meest hardnekkig is!

Dit boek ‘De onverwerkte holocaust’ en hetgeen ik in het bovenstaande heb geschreven dwingt ons, en vooral ook christenen, om de vraag naar de betekenis van de holocaust voor de kerk heden ten dage duidelijker in het vizier te krijgen.

2. De Oogst - juli-augustus 2016 - www.totheildesvolks.nl/de-oogst/home

De onverwerkte Holocaust

Recensie door Matthijs Guijt

In 'De onverwerkte Holocaust' vraagt Ad Prosman aandacht voor belangrijke vragen. Welke impact had de Holocaust op het denken en handelen van de kerk in en rond de Tweede Wereldoorlog?
Waarom is theologische bezinning op de Holocaust wezenlijk voor het denken over God, het lijden, Israël en de kerk?

De auteur, emeritus predikant binnen de Protestantse Kerk in Nederland, schetst de bredere historische context van de aanwezigheid van Joden in Europa door de eeuwen heen. Hij kiest daarvoor een genuanceerde benadering.

Daarnaast analyseert Prosman de houding van de kerken in Duitsland voor, tijdens en na de Tweede Wereldoorlog ten opzichte van de nazi's. In het tweede deel van het boek gaat Prosman in op de theologische actualiteit van de Holocaust. Hij constateert dat er in de naoorlogse theologie maar heel summier aandacht is besteed aan de impact van de Holocaust. De auteur realiseert zich dat ons terughoudendheid past wanneer we denken en spreken over de 'zin' van de Holocaust en het immense lijden van het Joodse volk. Indrukwekkend vind ik in dit verband de uitgebreide bespreking van de 'Totesfuge', van de Joods-Roemeense dichter Paul Celan (blz. 169-174).

Het boek maakt duidelijk dat de kerk van nu kan leren van de halfslachtige houding van de kerk van toen. Zeker nu het antisemitisme in de wereld aan kracht toeneemt. Prosman geeft een aantal sterke voorzetten om te komen tot verdere doordenking van wat hij 'de diepste oorzaak' van de Holocaust noemt (blz. 265): 'Het is de ongrijpbare, satanische wil om Gods beloften aan het Joodse volk uit te wissen. Als de beloften namelijk worden uitgewist, wordt alles uitgewist: verleden, heden en toekomst, en dan verdwijnt niet alleen het Joodse volk, maar ook de kerk.'

1. Profetisch Perspectief - januari 2016 - www.profetischperspectief.nl

De onverwerkte Holocaust

Recensie door G. Hette Abma

Het meest gruwelijke gebeuren gedurende de eeuwen van de christelijke jaartelling is de moord op de zes miljoen Joden. Volgens de emeritus predikant dr. Ad Prosman uit Nijkerk is er in de jaren na de Tweede Wereldoorlog nooit een grondige bezinning op gang gekomen over de vraag hoe het mogelijk was, dat de haat tegen de Joden zo hoog is opgelaaid. Vandaar de titel van zijn studie: onverwerkte Holocaust.

Het was beter geweest wanneer de auteur gekozen had voor een ander woord, namelijk Shoah. Holocaust betekent offer, en in bijbels licht bezien kan iemand dat proberen te duiden, maar Shoah betekent: vernietiging. Joden geven doorgaans aan die terminologie de voorkeur. Als je het beestje bij de naam moet noemen, dien je dat zeker te doen bij een beestachtige praktijk.

Hoe schokkend te moeten vaststellen dat de kerk op kritieke momenten heeft gezwegen. Bij de invoering van de Ariërparagraaf (verbod voor Joden om openbare functies te bekleden) in 1933, en ook na de Kristallnacht in 1938 werd geen protest van de kerk gehoord. Waarom zo laat reageren, en meestal ook zo zwak? Heeft de kerk niet mede schuld aan de Shoah?

Na de oorlog werden die vragen zelfs niet eens gesteld. Overigens vindt de auteur het onjuist de schuld geheel te leggen bij het christendom, zoals Hans Jansen dit heeft gedaan in Christelijke theologie na Auschwitz (1980-1985). Terecht verwijst hij naar de analyse van de Pools-Joodse socioloog Zygmunt Bauman, zodat ook de invloed van de Verlichting wordt verdisconteerd. Dit is een belangrijk gezichtspunt omdat de kerk vaak alleen in de beklaagdenbank terecht komt. De oproep die Prosman aan het adres van de kerk laat horen om te komen tot zelfonderzoek, verdient onze hartelijke steun. 'Zet het onderwerp op de agenda van de kerk,' suggereert hij. Dit noopt tot een grondige bezinning, en dat kan uitmonden in het erkennen van de gemaakte fouten. Overigens zal het niet de bedoeling zijn dat we eindeloos blijven rondwentelen in ons schuldbesef. Het is belangrijk dat het kwaad goed gedefinieerd wordt, en dat we vervolgens daartegen de strijd aanbinden. In kerkelijk jargon gezegd: we moeten de zonde leren haten en ook laten. Waar moeten wij dan concreet aan denken?

Bijna aan het eind van zijn boek merkt Prosman op, betreffende de diepste oorzaak van de moord op de zes miljoen Joden: 'Het is de ongrijpbare, satanische wil om Gods beloften aan het Joodse volk uit te wissen.' Wat kunnen wij daartegen doen?

Aan het begin schrijft hij over fenomenen van de opnieuw opkomende haat tegen Joden. Daar komt hij helaas niet op terug. Terwijl wij op dat punt het belang van zijn studie moeten zoeken. Weliswaar staat er in de kerkorde van de PKN dat de synode de taak heeft 'het inzicht in en de bestrijding van het antisemitisme te bevorderen.' Dit lijkt echter een dode letter te zijn. In de voorbije zomer werd tijdens demonstraties in Den Haag geroepen: 'Dood aan de Joden.' En dan hult de kerk zich in angstvallig stilzwijgen. Het is niet politiek correct kritiek te uiten op antisemitisme bij moslims. Dit kan inderdaad repercussies hebben. Het zegt genoeg dat na de recente aanslagen in Brussel en Parijs de opperrabbijn van België te kennen heeft gegeven dat er voor Joden geen toekomst meer is in Europa. En de kerk doet er het zwijgen toe.

Ondanks herhaalde protesten volharden de kerkelijke leiders erin steun te geven aan Sabeel, het Palestijnse centrum voor bevrijdingstheologie. Ze zijn totaal blind voor het feit dat antisemitisme zich in onze tijd vooral hult in de kledij van het antizionisme.

In de politiek duikt het antisemitisme op in een verbod van ritueel slachten vanwege het dierenwelzijn. Alsook de oproep aan de seculiere meerderheid in het parlement de besnijdenis van jongens te verbieden. En de kerk zwijgt. Zou het nog helpen dat Prosman de spiegel voorhoudt?