|
www.vergadering.nu Recensie-index www.vergadering.nu
2 RECENSIES
 Geloof,
waarheid en tolerantie
Het christendom en de wereldgodsdiensten
Joseph Ratzinger / Benedictus XVI
Uitgeverij Terra Lannoo, Arnhem/Tielt 2008
240 pag., € 19,95;
Dit boek bestellen bij Boekwinkeltjes.nl (tweedehands)...
of zoek bij: fakkel.nl | ichthusboekhandel.nl | goedhartboeken.nl
2. Nederlands
Dagblad - 12 december 2008 - www.nd.nl
Aandacht voor zowel Jeruzalem als Athene
Recensie door Henk de Jong
Opnieuw houden wij een voornaam boek van de huidige paus Benedictus XVI, alias Joseph Ratzinger, in handen. Ditmaal gaat het om een
verzameling lezingen die hij bijna allemaal in de afgelopen tien jaar gehouden heeft. Dus voornamelijk in de tijd dat hij nog geen paus
was. Dat heeft hem niet weerhouden de bundel mede onder zijn pauselijke naam te doen verschijnen, niet natuurlijk om aan zijn
beschouwingen een ex-cathedra-gezag te verlenen (het boek wil juist in tegendeel tot gesprek aansporen), maar kennelijk omdat hij nog
helemaal achter het eerder geschrevene staat en in zijn hoedanigheid van paus niet anders is gaan denken.
Anders dan zijn prachtige boek Jezus van Nazareth is deze publicatie minder toegankelijk, maar het zijn dan ook academische lezingen die
hij bij verschillende gelegenheden en op verschillende plaatsen gehouden heeft. Maar als je je de grotere inspanning bij het lezen
getroost, kom je onder de indruk van de diepzinnige en fijnzinnige manier waarop deze geleerde zijn onderwerpen behandelt. Het boek
verplaatst je in de collegezaal waar de filosoof-theoloog Ratzinger met zijn kenmerkende falsetstem zijn weldoordachte zinnen over je
uitgiet.
Waar gaat het boek over? De inhoud valt in twee delen uiteen waarvan het eerste zich verdiept in het christelijk geloof in de ontmoeting
met de culturen en religies van de wereld en het tweede de waarheidsvraag van de religies aan de orde stelt. Vooral over die
waarheidsvraag gaat het. Mogen wij in deze tijd van wereldwijde uitwisseling van culturen en godsdiensten nog zeggen: ,,Alleen in Jezus
Christus is de verlossing voor de mensen’’? De auteur vindt van wel en hij herinnert in het ‘woord vooraf’ aan de golf van
verontwaardiging die over de wereld ging bij de verschijning van de verklaring Dominus Iesus – over de uniciteit en de universaliteit
van Jezus Christus en de Kerk. Dit document van de Congregatie voor de Geloofsleer gaf blijk (zo vertaalt hij die verontwaardiging) van
een intolerantie en religieuze arrogantie die niet meer past bij de wereld van vandaag. De auteur valt van deze verontwaardiging niet
achterover en zet met zijn boek de waarheidsvraag nog eens te meer midden in het centrum van de aandacht en daarom noem ik zijn boek,
behalve geleerd, in de wereld van het hoge denken ook moedig.
Al lezend kwam mij het woord van Paulus aan de Romeinen in de geest: ,,Ik schaam mij het evangelie niet, want het is een kracht Gods tot
behoud voor een ieder die gelooft’’ (Rom. 1:16). Het vervult mij met diepe vreugde dit Paulinische geluid bij de paus van Rome te
herkennen en het bevestigt mij in mijn opvatting dat wij onze overwegend afwijzende houding ten opzichte van de Rooms-Katholieke Kerk
nodig moeten herzien. Wij zijn bondgenoten in de strijd tegen het relativisme dat wel de godsdienst van deze tijd schijnt.
Smalle marge
Het verwondert mij dan trouwens wel dat de schrijver – en in hem de RK-kerk – zo op zekere voet van gelijkheid met andere
geloven en godsdiensten kan communiceren, tot zelfs het multireligieuze gebed toe. De Wereldgebedsdagen voor de vrede in 1986 en 2002 in
Assisi worden genoemd, al gebeurt dat niet zonder grote bedenkingen Toch, Rome kan dit omdat zij de wereldgodsdiensten niet uitsluitend
negatief beoordeelt. Gods Geest is ook in de wereld van de religies bezig geweest. Zo is het mogelijk dat er door aanhangers van
verschillende godsdiensten gezamenlijk, zij het niet samen, gebeden wordt (de auteur geeft op aannemelijke gronden aan de benaming
multireligieus boven interreligieus gebed de voorkeur). Maar het blijft een opmerkelijke zaak.
Alvorens echter de wenkbrauwen hier bedenkelijk bij op te trekken, zouden we dat niet-uitsluitend- negatieve dat het hele boek doortrekt
eens rustig moeten overwegen. We zijn er weliswaar niet aan gewend de wereldgodsdiensten in dat licht te bezien, maar van de andere kant
is de godsvraag vandaag zo aangevochten dat er reden is de religies die toch op die vraag antwoord bedoelen te geven op eventuele
overeenkomstigheden te toetsen. Wel moet bij zulk bidden volstrekt duidelijk zijn dat iedere vermenging van persoonlijk en onpersoonlijk
godsbegrip uitgesloten is, vindt de paus. De marge voor het multireligieuze gebed is dus bij hem wel smal.
Wijsheidsdenken
In een weldadige genuanceerdheid pakt de schrijver dit punt van de waarheid in de andere religies aan. Omdat hij ook hier
Schriftuurlijk wil zijn, gaat hij ermee naar de Bijbel zelf terug. Hij wijst op het verbond met Noach, op de figuur van Melchisedek en
diens contact met Abraham (Genesis 14), op de wijsheidsboeken van het Oude Testament die hier en daar tegen de Egyptische
wijsheidsliteratuur aanleunen, op de vertaling van het Oude Testament in het Grieks (met in plaats van de eigennaam JHWH de universele
godsnaam Heer), op de figuur van Job en zijn vrienden die niet tot het verbondsvolk behoren. Hij komt met Jona die met zijn prediking
bij de Ninevieten geloof vindt (Jona 3 : 5) en ook Paulus wordt geciteerd met zijn uitspraak dat heidenen die de wet niet kennen van
nature dingen doen die de wet gebiedt en daarin zichzelf tot wet zijn (Rom. 2:14), terwijl de apostel in Filip. 4 : 8 een reeks van
Stoďcijnse deugden opsomt.
Deze dingen brengen er de paus niet toe enkel positief over de niet-christelijke culturen en godsdiensten te oordelen. Verre vandaar! De
heidense cultussen komen er bij hem natuurlijk zonder meer slecht van af en wat de religiekritiek van de Griekse filosofen betreft, wil
hij onderscheiden en ziet hij bijvoorbeeld naast een Plato christianus ook een Plato antichristianus optreden. Het criterium dat hij
daarbij hanteert, is dat als die culturen en godsdiensten zoekend zijn, zelfkritiek kennen en over hun eigen opvattingen onvoldaanheid
tentoonspreiden, zij beschikbaar komen voor gesprek. Daarin meent de auteur namelijk een zeker adventskarakter in die godsdiensten en
voorchristelijke culturen te bespeuren, een voorwaartse dynamiek die de Griekse filosofen tot kritiek op de Homerische godsdienst bracht
zoals het de oudtestamentische profeten tot afwijzing van de vercultisering van de Israëlitische religie aanzette. Hij onderscheidt
tussen denksystemen die zich zelfgenoegzaam in zichzelf nestelen en de rebelse geest die zich kritisch boven het eigene weet te
verheffen. Hij zegt in vervolg hierop dat de kerkvaders in hun aandacht voor de Grieken en in hun poging zich in hun wereld met het
evangelie verstaanbaar te maken, zich meer op hun filosofie dan op hun godsdienst oriënteerden. Zo ontstond voor hen een zekere
synthese tussen verlichting en geloof. Ik moet zeggen dat dit beschouwingen zijn die mij uitermate boeien.
Eerherstel van de rede
Maar hoe interessant ook, we moeten niet vergeten waar het de auteur bij deze beschouwingen om gaat. Niet om het verleden maar om
het heden. Die synthese van verlichting en religie, vraagt hij, waarom overtuigt die nu niet meer? Waarom gelden verlichting en
christendom vandaag als elkaar uitsluitend? Terwijl in vroeger tijd het christendom bij de Griekse verlichting kon aanknopen. Ratzinger
zoekt de oorzaak hiervan in het misbruik van de rede die wordt ingezet om langs de weg van een radicaal relativisme de waarheid omtrent
God te verbergen. Over de waarheid, over God, zegt men, bestaan slechts meningen en geen zekerheden. Met name de evolutietheorie houdt
hij hiervoor verantwoordelijk. Hij bedoelt niet de micro-evolutie waarvoor hij de wetenschappelijke bewijzen erkent, maar de
evolutietheorie als philosophia universalis die een totaalverklaring van de werkelijkheid wil zijn en geen enkele ruimte overlaat voor
enig ander denkniveau. Deze evolutietheorie heeft zich in toenemende mate uitgekristalliseerd tot de weg om de metafysica eindelijk van
het toneel te laten verdwijnen, de hypothese God overbodig te maken en een streng ‘wetenschappelijke’ verklaring van de wereld te
formuleren.
En vraag je nu, hoe hierin volgens de schrijver verandering zou kunnen komen, dan pleit hij voor een eerherstel van de rede. Dat die
weer, zoals in het oude Griekenland, de schijnzekerheden door zal prikken en zo openheid voor de waarheid van de openbaring die zij zelf
niet kan bieden zal bewerkstelligen. Een heling van de wijsbegeerte in metafysische zin, dat is waaraan gewerkt moet worden, wil het
geloof in onze geseculariseerde tijd weer kansen krijgen.
Het boeiende van het boek van de paus vind ik de grote aandacht voor zowel Jeruzalem als Athene. In mijn vorming hebben die twee
goeddeels tegenover elkaar gestaan, maar hier lijken ze, zij het kritisch, in elkaar te worden geschoven. Ik zou daar nog eens over na
moeten denken. Dit boek nog eens en nog eens lezen, stel ik me daarom als opgaaf. Al die Bijbelse gegevens…
1. CV-Koers - oktober 2008
Geloof, waarheid en tolerantie
Recensie door Tjerk de Reus
De huidige paus, Benedictus XVI, werd al vroeg hoogleraar in de theologie. Vaktheologen weten het dus al heel lang: Benedictus is een
diepe denker en bovendien heerlijk orthodox. Voor het bredere publiek komen de vruchten van Benedictus' theologische werk langzamerhand
binnen handbereik, dankzij nieuwe boekuitgaven.
Een belangrijk boek is Geloof, waarheid en tolerantie, over het christendom en de wereldgodsdiensten. Benedictus maakt er geen punt van
te beweren dat het christendom in haar naamgever de Waarheid kent. Hij signaleert dat er vandaag een hang naar mystiek bestaat, die de
onderlinge verschillen tussen de religies voor secundair verklaart. Benedictus ziet hier niets in.
In zijn houding jegens andere godsdiensten is Benedictus enerzijds ferm, in de belijdenis dat Jezus de unieke Weg is. Anderzijds kunnen
andere religies niet compleet losstaan van de Schepper en dat geldt zijns inziens ook voor de filosofie. Dat is een basis voor
verwantschap en gesprek, wat echter bij Benedictus XVI nergens tot nivellering of relativering leidt.
 Een andere nieuwe uitgave die aandacht verdient, is het dagboek
dat werd samengesteld uit de breedte van Benedictus' werk: Alles heeft zijn tijd. Het is soms wat diepzinnig voor een dagboek, maar wie
zou daar een punt van willen maken? Deze gezonde diepzinnigheid mag iedereen zich op zijn nachtkastje wensen.
Alles heeft zijn tijd
Inspiratie voor elke dag
Joseph Ratzinger/Benedictus XVI
Uitgeverij Kok, Kampen 2008
398 blz., € 24,50.
|
