ELLIPS - april 2004

Recensie door DAVID ONNEKINK

0p 1 april jl. ging in Nederland The Passion of the Christ in première. De film geeft een indringend beeld van de laatste twaalf uur van Jezus' leven tot en met de kruisiging. De regisseur is belijdend katholiek, en de film is onder Amerikaanse christenen goed ontvangen. Dr. Onnekink zag de film en was geschokt.

Het is een van de meest overweldigende, bevreemdende, fascinerende, ontroerende, maar zeker ook schokkende films die ik ooit zag. Mel Gibsons The Passion of The Christ legde de Passie vast op het grote doek voor een miljoenenpubliek wereldwijd. De film wordt gesproken in het Latijn en het Aramees, wat een zekere afstand, maar ook verwondering schept. De flashbacks naar eerdere episoden in Jezus' leven (luchtige beelden waarin Hij speelt als kind, werkt als timmerman), de sinistere verschijningen van Satan, maar ook het verweven van beelden met het brood en de wijn van het laatste avondmaal en het bloed dat van de gemartelde Jezus vloeit, maken diepe indruk. Maar wat vooral bijblijft, is het lijden. De film gaat vooral over de Passie zelf, en het fysieke lijden van Christus wordt in zoveel detail geschetst, het is zo wreed en bloederig, dat het alleen maar schokkend kan werken. Lijden is het thema van de film, die begint met de tekst uit Jesaja: 'Maar Hij is om onze overtredingen verwond, om onze ongerechtigheden is Hij verbrijzeld.' Dat maakt het, wat mij betreft, een mooie, maar vooral een devotionele en niet zozeer evangeliserende film. De kijker moet wel stilstaan bij het lijden, maar verder komt hij weinig over de boodschap van Jezus te weten. Hoewel de meningen verdeeld zijn, merk je dat iedereen erover praat, zodat hoe dan ook het leven van Jezus voor velen, ook niet gelovigen, weer onderwerp van gesprek wordt.

Ontstaan

The Passion lijkt bij voorbaat al een van de meeste succesvolle Hollywoodproducties ooit te worden en bracht binnen zijn eerste week al meer dan honderd miljoen dollar op vergelijkbaar met The Lord of the Rings: The Return of the King en Star Wars, Episode I: The Phantom Menace. De Australische regisseur Mel Gibson is zelf een Hollywoodster en speelde in half komische actiefilms zoals Lethal Weapon. De laatste jaren richtte hij zich als regisseur op meer serieuze films. Twee historische epossen, Braveheart en The Patriot, respectievelijk over de middeleeuwse Schotse vrijheidsheld William Wallace en de Amerikaanse vrijheidsoorlog, maakten Gibson tot een alom gerespecteerd filmmaker. The Passion kostte 30 miljoen dollar, een bedrag dat Gibson zelf neerlegde voor zijn eigen filmmaatschappij Icon Productions. De film werd gemaakt in studio's in Rome en in het Zuid Italiaanse stadje Matera. De studioset, bijna een hectare groot, bevatte replica's van delen van het bijbelse Jeruzalem, zoals de tempel en het paleis van Pontius Pilatus. In Australië en de Verenigde Staten is de film al sinds Aswoensdag in de bioscopen vertoond. Europa volgde rond het einde van maart. Gezien de grote belangstelling bestond lang van tevoren al de mogelijkheid kaarten te reserveren. Amerikaanse christenen toonden zich meer dan enthousiast over de film, die gemaakt werd door een belijdend katholiek (zo werd dagelijks de mis gehouden op de set en zijn er geruchten van wonderen tijdens de opnames). De film is dermate indrukwekkend dat het publiek na de vertoning zwijgend de bioscoopzaal verlaat en vooraanstaande evangelisten hebben al aangekondigd The Passion te gebruiken voor hun werk.

Authentiek

De film probeert zo authentiek mogelijk te zijn; zo spreken de acteurs louter in Aramees en Latijn. Gibson meende dat ondertiteling niet nodig was: de beelden zouden voor zich spreken, maar uiteindelijk is hij toch overstag gegaan op aanraden van publiek dat voorpremières zag. Overigens is het niet helemaal duidelijk hoe historisch accuraat dit allemaal is: volgens experts werd er vooral Grieks en een mengeling van Aramees en Hebreeuws gesproken in het Heilige Land. Een versie van dit Oudaramees schijnt nog gesproken te worden in enkele dorpen in het oosten van Syrië, maar evenmin als van het klassieke Latijn weet men de oorspronkelijke uitspraak ervan. Ook wat betreft de geweldsscènes wilde de regisseur authenticiteit bereiken. De foltering en kruisiging van Christus zijn zeer grafisch uitgebeeld en werden door velen als schokkend ervaren. Volgens de hoofdrolspeler Jim Caviezel die zelf gewond raakte bij een zweepslagscène dient dit ertoe om de toeschouwers te laten zien hoe het er werkelijk aan toeging bij de kruisiging.

Achtergrond

De film is gebaseerd op het Evangelie naar Mattheüs, maar Gibson, die zich grondig heeft ingelezen in theologische literatuur, maakte ook gebruik van De stad van God, een mystiek geschrift over Maria door de non Maria Agreda (1602 1665), en De Pijnlijke Passie van onze Heer Jezus Christus van de Duitse mystica en stigmatica Anne Catherine Emmerich (1774 1824), dat een zeer gedetailleerde uiteenzetting en meditatie over de gebeurtenissen van het Laatste Avondmaal tot de Opstanding bevat. De film bevat dan ook veel rooms katholieke symboliek. Volgens een toeschouwer was de film 'sterk eucharistisch. Er is een prachtige tegenoverstelling van beelden van het ontkleden op Golgotha en het uitpakken van het brood dat gebruikt werd voor het Laatste Avondmaal. Schitterend beeldmateriaal.' Dat Gibson geïnteresseerd is in de theologische achtergronden, blijkt ook uit een openingsscène, waarin de satan, uitgebeeld als een vrouw, Jezus in het oor fluistert dat het een te zware taak is voor één man om alle zonden van de wereld te dragen. Als een slang wegkruipt van onder haar mantel, verplettert de sandaal van Jezus diens kop een directe verwijzing naar Genesis 3:15.

Gibson zelf is lid van een traditionele katholieke groepering die de vernieuwingen van het Tweede Vaticaans Concilie (1962 1965) verwerpt. In het rijke Malibu, aan de kust van Californië, kerkt hij. De mis wordt in het Latijn opgedragen, en de paus wordt niet erkend. De regisseur voelde zich diep betrokken bij het onderwerp van zijn laatste film. Hoewel hij zichzelf niet wil zien als een prediker, zei hij wel: 'Ik voelde werkelijk dat mijn carrière me leidde om deze film te maken.
De Heilige Geest werkte door me aan deze film, en ik dirigeerde slechts het verkeer. Ik hoop dat de film de kracht heeft om te evangeliseren.' Hoewel de film sterk katholiek getint is, hebben ook vooraanstaande evangelische christenen zoals Bill Hybels The Passion persoonlijk aanbevolen. Billy Graham sprak over 'een leven van preken in een film'.

Kritiek

Dat The Passion ook veel kritiek heeft uitgelokt, was te verwachten. In 1988 was dat ook het geval bij de The Last Temptation of Christ van Martin Scorcese, die bij orthodoxe christenen juist zeer verkeerd viel en als blasfemisch werd ervaren. The Passion heeft scènes met extreem geweld, waarin het lijden van Christus tot in alle details wordt uitgebeeld. De Franse krant Libération beschuldigde Gibson ervan het evangelie van Christus te reduceren tot diens marteldood. Maar ook joodse groeperingen hadden bezwaren. Het is nog steeds niet duidelijk of in Frankrijk, waar antisemitisme sterker is dan elders in Europa, de film wel in première gaat. De film zou impliciet de joden de schuld geven van Christus' dood. Joodse leiders die een voorvertoning van de film zagen, toonden zich geschokt en vrezen dat de film tot een golf van antisemitisme zal leiden. Het Wiesenthalcentrum heeft zijn afkeuring uitgesproken over de film. In Israël is de film voorlopig niet te zien. Het feit dat Gibsons vader een 'holocaustontkenner' is, heeft de zaak geen goed gedaan. Dergelijke kritiek moet uiteraard serieus genomen worden. Het is moeilijk te ontkennen dat antisemieten zich door de eeuwen heen hebben laten inspireren door de Bijbel. In de Middeleeuwen werden passiespelen regelmatig gevolgd door pogroms, en de angst dat ook nu de film zal worden aangevat voor dergelijke doeleinden is niet irreëel wat onder andere blijkt uit enthousiaste geluiden uit de hoek van de racistische Amerikaanse beweging Aryan Nation.

Gibson toonde zich wel bewust van dergelijke gevoeligheden, en op verzoek van een aantal theologen schrapte hij de zin 'zijn bloed kome over ons en onze kinderen' uit de film. Niettemin lijkt de kritiek nogal vergezocht; het gaat toch vooral om de film zelf. De joods orthodoxe columnist voor de Los Angeles Times, David Klinghoffer, vond niet dat de film antisemitisch materiaal bevatte. Maia Morgenstern, die Maria speelt, is zelf de joodse dochter van een overlevende van de holocaust. Gibson verwerpt elke beschuldiging van antisemitisme. In zijn visie laat de film juist zien dat wij allen schuldig zijn aan de kruisiging en er is een scène waarin de eigen handen van de regisseur zichtbaar zijn terwijl Christus aan het kruis wordt genageld. De hoofdrolspeler, Jim Caviezel, sluit zich hierbij aan: 'Wij allemaal zijn schuldig aan zijn dood. Mijn zonden hebben Hem aan het kruis genageld. Jouw zonden ook. En daar gaat het om in deze film.'