Harry, Gandalf en Christus

Magie in kinderverhalen

door Johan Klein Haneveld

Magische kinderverhalen staan weer flink in de belangstelling. Afgelopen juli verscheen het zesde Harry Potterboek en in november wordt de vierde film verwacht. Vanaf december draait de verfilming van Lewis 'De leeuw en het land achter de kleerkast. Daarnaast heeft de kinderboekenweek (5 tot 15 oktober) gekozen voor het thema 'magie'. Reden voor de stichting Bijbel en Onderwijs om scholen en ouders te waarschuwen niet mee te doen met tovenarij en occulte praktijken. En terecht. Maar daarnaast keert de stichting zich tegen verhalen die magie bevatten, niet alleen die van J.K. Rowling, maar ook van Tonke Dragt, J.R.R. Tolkien, Roald Dahl en waarschijnlijk C.S. Lewis. Deze boeken zouden volgens de website 'op subtiele wijze kinderen binnenleiden in een wereld van (duivels) geweld'. Heeft de stichting gelijk? Is elk gebruik van magie in een kinderboek verwerpelijk? Volgens mij niet.

Werkelijke magie

We weten dat tovenarij in onze wereld verkeerd en gevaarlijk is (o.a. Dt 18:10; Lv.19:26; Op. 18:23). Daarbij gaat het om magische handelingen als het gebruik van spreuken, kristallen of astrale projectie, en om het zoeken van contact met occulte machten. Stichting Bijbel en Onderwijs heeft helemaal gelijk:'Tovenarij zet de deur open naar de wereld van de duivel en de demonen. 'Mannen en vrouwen die zich bekeren uit de hekserij kunnen daarover meepraten. Maakt dat beschrijvingen van werkelijke magie altijd verdacht? Niet als die verhalen dienen als waarschuwing en de magie blijkt slecht en gevaarlijk. De Bijbel beschrijft bijvoorbeeld een sessie bij de dodenbezweerster van Endor (1Sm28). 

Tegenovergesteld is het gevaarlijk als een verhaal de werkelijke magie voorstelt als interessant en onschuldig. Voorbeelden zijn de heks Willow in de TV-serie Buffy the Vampire Slayer en de Witch-stripverhalen. Deze boeken en films kunnen inderdaad interesse opwekken voor wicca, natuurverering en occultisme. Maar het vliegen op bezemstelen en het zwaaien met toverstokjes in Harry Potter zijn literaire verzinsels, geen werkelijke tovenarij. Het verschil is nog duidelijker bij Tolkien en Lewis: wat zij beschrijven, is totaal anders dan de occulte handelingen in onze wereld. De magische gebeurtenissen in hun boeken zijn duidelijk verzonnen en kunnen niet worden nagebootst. Bovendien spelen hun verhalen zich af in een andere wereld dan de onze, met andere wetten.

Secundaire schepping

Schrijvers kunnen een wereld verzinnen waarin magie geoorloofd is, zonder in tegenspraak te zijn met de natuur van de Schepper. In sommige verhalen spelen geestelijke machten of goden een grote rol, of ze zijn duidelijk atheïstisch. Daarin wordt het wezen van God zelf anders voorgesteld. Maar een verhaal gebaseerd op een andere scheppingsorde, bijvoorbeeld een wereld met neutrale krachten, die de bewoners ten goede of ten kwade kunnen gebruiken, is niet noodzakelijk in tegenspraak met Gods wezen.

De Bijbel bevat verschillende verzonnen verhalen, zelfs eentje waarin bomen en struiken kunnen praten (Ri.9:8v). En zo bedenkt elke schrijver personen, plaatsen en gebeurtenissen die niet voorkomen in onze werkelijkheid. Tolkien noemt dit 'secundaire schepping' of 'her-schepping'.

De mens is beelddrager van God en beschikt over de mogelijkheid eigen werelden te creëren. In 'Over sprookjesverhalen' schrijft Tolkien: 'De maker van verhalen schept een secundaire wereld waarin onze geest kan binnentreden. Daarbinnen is wat hij vertelt "waar"; het stemt overeen niet de wetten van die wereld.' Op deze manier creëerde J.K. Rowling, als een mens geschapen in het beeld van de Schepper, een secundaire wereld waarin magie mogelijk is: de wereld van Harry Potter.

Tolkien gelooft niet dat de wijze waarop God onze werkelijkheid schiep, de enige mogelijke, effectieve of voor God aanvaardbare manier is. Toen een lezer aankwam met theologische bezwaren tegen reïncarnatie bij de Elfen, schreef Tolkien: 'Dit is misschien wel fundamenteel "verkeerd" vanuit het oogpunt van de externe Realiteit, het kan niet verkeerd zijn binnen deze denkbeeldige wereld, omdat die nu eenmaal op deze manier is gemaakt' (Brieven, nr. 153). Dat fantastische verhalen zaken uitbeelden die niet in de primaire wereld voorkomen, is volgens Tolkien een deugd, geen zonde. Door andere werelden te verzinnen verheerlijkt de mens Gods verscheidenheid.

Magie als kunst

Er zijn verschillende manieren waarop een fictieve wereld ruimte biedt aan magische gebeurtenissen. Veel magie van de elfen in Tolkiens verhalen is gebaseerd op 'her-schepping': 'Een wezenlijke macht van het Feeënrijk is het vermogen de visioenen van de "fantasie" onmiddellijk werkzaam te maken. ( ... ) Deze betovering schept een secundaire wereld die zowel de ontwerper als de toeschouwer kunnen binnengaan. ( ... ) Zijn verdienste ligt onder meer in de bevrediging van bepaalde menselijke verlangens ( ... ) bijvoorbeeld naar een levende, herscheppende kunst' (Over sprookjesverhalen). De magie van de elfen is dus eigenlijk een bijzonder geslaagde illusie, een kunstwerk dat niet van echt is te onderscheiden.

Een voorbeeld van deze vorm van 'magie' is de schepping van de wereld door muziek in De Silmarillion. Tolkien probeerde in zijn verhalen hetzelfde effect tot stand te brengen. Daarom zegt Mike Perschon op www.youthspecialties.com : 'Als de lezer ook maar een beetje is afgestemd op de werkelijke magie van Tolkiens werk, zal zijn verbeelding zich minder bezighouden met de tovenarij van Gandalf, en meer met de ongrijpbare gratie en poëzie van de Elfen, de gestrengheid en gehardheid van de Dwergen en de onverstoorbare statigheid van de Enten. Het gaat dan niet om de wereld van de magie, maar om de magie van Tolkiens 'wereld.'

Magie als technologie

Magie kan tevens worden beschouwd als een vorm van technologie, wellicht gebaseerd op de andere natuurwetten van de verzonnen wereld. SF-schrijver Arthur C. Clarke heeft ooit gezegd: 'Elke techniek die ver genoeg ontwikkeld is, is niet te onderscheiden van magie. 'Denk aan de primitieve stammen in Papoea Nieuw Guinea, hoe zij reageerden toen ze voor het eerst een vliegtuig zagen. Zo kan de nanotechnologie over honderd jaar dingen mogelijk maken waarvan we nu nog dromen.

In veel fantasy-verhalen speelt magie de rol van onze moderne technologie. Beide zijn manieren waarop mensen hun omgeving manipuleren om bepaalde resultaten te bereiken. Tolkien contrasteert deze vorm van magie met de elfen-betovering: 'Magie brengt een verandering in de primaire wereld teweeg, of geeft voor dit te doen. Zij is geen kunst, maar een techniek. 'Het licht van Gandalfs staf in de mijnen van Moria is een voorbeeld van deze categorie, net als de 'uit-steker', waarmee professor Perkamentus de lantarenpalen uitschakelt of Harry's 'Nimbus 2000' vliegende bezem.

Tolkien concludeert: 'Met of zonder de werking van machine of magie, als een verhaal slaagt in de bevrediging van onze verlangens, zal het de hoedanigheid van elfenkunst benaderen.'

Harry versus Gandalf

Tolkien en C.S. Lewis namen nog verdere voorzorgen om de magie in hun boeken te onderscheiden van echte tovenarij. Steven Greijdanus onderscheidt op www.decentfilms.com zeven omheiningen waarmee ze duidelijk maakten dat magie niet voor ons bedoeld is.

(1) Magie wordt alleen wettig verricht in volledig verzonnen werelden, plaatsen zoals Midden-Aarde en Narnia.
(2) In deze werelden is het bestaan van magie openlijk bekend bij de bewoners, zoals wij van de ruimtevaarttechnologie afweten.
(3) Alleen ondersteunende karakters zoals Gandalf houden zich bezig met magie.
(4) Zowel bij Tolkien als bij Lewis heeft de blootstelling aan toverkracht een corrumperende invloed op de hoofdpersonen.
(5) De gebruikers van magie in deze boeken blijken bij nadere beschouwing geen mensen, maar engelachtige wezens of gevallen sterren.
(6) Deze wezens lijken in hun uiterlijk, status, gedrag en rol in het verhaal op de traditionele tovenaar.
(7) Er is geen aandacht voor de leerschool van de tovenaar, hoe hij zijn macht verkrijgt.

Hoewel er ook bij Harry Potter geen sprake is van werkelijke magie, lijkt zijn wereld voor de meeste van haar bewoners op de onze, zegt de schrijfster nergens dat de christelijke regels over magie niet gelden en geeft ze veel aandacht voor de opleiding van de hoofdpersoon tot tovenaar. Jonge kinderen zouden deze boeken makkelijker met de echte wereld kunnen verwarren en hebben dus bij het lezen begeleiding nodig.

Pijlen naar Christus

Magie in kinderverhalen is dus niet noodzakelijk verkeerd. Ik denk zelfs dat het kinderen dichter bij Christus kan brengen. Zoals ik eerder in de Bode schreef, laten deze verhalen zien dat de wereld meer is dan alleen materie. Ze verbreken de 'betovering van wereldgelijkvormigheid'. Veel fantasy-verhalen maken kinderen bekend met de mogelijkheden van geloof en vertrouwen. Ze versterken de verlangens die God in hun hart heeft gelegd, naar een nieuwe schepping en een herstelde menselijkheid. De magische elementen kunnen dienen als krachtige symbolen, zoals de dood en opstanding van Aslan in de Narnia-serie.

Lewis wilde met zijn verhalen 'de oplettende draken [van het modernisme] voorbij glippen', zodat kinderen in onze wereld makkelijker zouden herkennen wie Jezus is. De verhalen over Harry Potter doen hetzelfde. Ze gaan over de strijd tussen goed en kwaad, de waarde van vriendschap en heldenmoed en de verleiding van trots en vooroordelen. Daarnaast bevatten ze symbolen die verwijzen naar Christus: de rode leeuw van Griffoendor, de feniks en de steen der wijzen (zie Op zoek naar god bij Harry Potter, John Granger).

Uiteindelijk draait alles om de kracht van opofferende liefde. Zoals professor Perkamentus in het eerste verhaal tegen Harry zegt: Je moeder heeft haar leven voor jou gegeven. Als Voldemort iets niet begrijpt, is het liefde. Hij beseft niet dat een liefde die zo sterk is als die van je moeder, een teken achterlaat. Als iemand zo van je heeft gehouden, blijft dat altijd een bescherming geven, ook als die persoon er niet meer is. Het dringt door tot in je huid.' Is dat niet het evangelie in een notendop?

Recensies over Narnia... | Meer over Narnia...