www.vergadering.nu  Recensie-index  www.vergadering.nu

11 RECENSIES

Christian Zionism Examined
A Review of Ideas on Israel, the Church and the Kingdom
Steven Paas
uitg. VTR, Neurenberg, 2012
ISBN 97839417450869
138 blz.; € 16,95.

Christelijk Zionisme onderzocht
"Het christelijk zionisme heeft het unieke van Jezus Christus aangetast. Waar men vroeger de Rooms-Katholieke Kerk het verwijt maakte van Christus plus goede werken, zeggen christen-zionisten nu: Christus plus het Israëlgeloof. Daarmee verdrijft men Christus als het unieke centrum van ons geloof." Dat zegt dr. Steven Paas sr in gesprek met CIP over zijn nieuwe Engelstalige boek 'Christian Zionism Examined'.

...Maar toegespitst gaat het om christenen met een "buitengewone fascinatie voor de etnische, geografische en religieuze aspecten van het naoorlogse Israël". "Met de term buitengewoon geef ik [Paas] aan dat het voorbij de Bijbelse grenzen gaat". Paas is ervan overtuigd, dat dit christelijk zionisme "ketterse tendensen" vertoont, de Bijbel niet goed leest en uitlegt, vooral de profetieën, en in feite Christus van Zijn plaats verdringt voor Israël. Zo vormt het een bedreiging voor de kerk, maar ook Joden moeten oppassen: christelijke zionisten kunnen zomaar antisemieten worden als de Joden niet voldoen aan hun verwachtingen. (Israel & Kerk)

Meer artikelen over dit boek:

Nov. 2012: Opvallend is hoe deze Rooms-Katholieke reactie van Gied ten Berge, die uiteraard absoluut niets van enige belofte van God voor een huidig of profetisch Israel wil weten, volledig achter deze studie van Steven Paas gaat staan, met de grote verzuchting: Eindelijk breekt Paas de discussie open...

RD 10-11-2012: Debat Israel, kerk en 'christenzionisme' - Steven Paas in gesprek met dr. M.C. Mulder...

Israel&Kerk juni 2013: Dr. Sizer en de theologische strijd over de landbelofte - door Jeroen Bol...

EO 26-11-2013 Andries Radio (&video) Symposium "Waarom zijn wij zo verdeeld over Israel?"...

Lees ook deze recensies:
Christian Zionism examined (2012)... | Israelvisies in beweging (2013)... | Liefde voor Israël nader bekeken (2015)...

11. - december 2012 - www.christenenvoorisrael.nl/israel-en-de-kerk

Christelijk Zionisme onderzocht

Recensie door Ds. J. de Vreugd

De ondertitel van dit in Duitsland uitgegeven Engelstalige boek van een Nederlandse auteur luidt: 'A review of ideas on Israel,the Church and the Kingdom'. Kort en goed gezegd: de schrijver, oud-zendingsman, rekent af met de Israëltheologie, zoals die zich met name sinds de Tweede Wereldoorlog heeft ontwikkeld. Alle verschillende variaties daarvan vat hij samen onder de term 'christenzionisme'. Merkwaardig overigens is zijn gebruik van deze term: alles wat ooit in de christelijke geschiedenis gezegd is over Israël schijnt hieronder te vallen; pelgrims naar het heilige land uit de eerste eeuwen rekent hij hiertoe, maar ook de kruisvaarders vallen in deze categorie, zij het weliswaar negatief. Zo kunnen zowel 'filosemieten' als 'antisemieten' christenzionisten heten. 

Maar toegespitst gaat het om christenen met een 'buitengewone fascinatie voor de etnische, geografische en religieuze aspecten van het naoorlogse Israël'. 'Met de term buitengewoon geef ik [Paas] aan dat het voorbij de Bijbelse grenzen gaat'. Paas is ervan overtuigd, dat dit christelijk zionisme 'ketterse tendensen' vertoont, de Bijbel niet goed leest en uitlegt, vooral de profetieën, en in feite Christus van Zijn plaats verdringt voor Israël. Zo vormt het een bedreiging voor de kerk, maar ook Joden moeten oppassen: christelijke zionisten kunnen zomaar antisemieten worden als de Joden niet voldoen aan hun verwachtingen. 

In de definitie van christelijk zionisme hanteert Paas vijf kenmerken: 
1. Een letterlijke interpretatie van de Bijbel, vooral van de profetieën.
2. De overtuiging dat de beweging van het (Joods) zionisme en de stichting van de staat Israël bewijzen zijn voor de waarheid van de Schriften en het bestaan van God.
3. De overtuiging dat de klassieke theologie al heel vroeg in de kerkgeschiedenis in het spoor van de vervangingstheologie gekomen is en zo antisemitisme heeft aangewakkerd. 4. Een eindtijdverwachting waarin het huidige Israël van wezenlijke betekenis is voor de wederkomst van Christus; een gedachte, die gepaard gaat met allerlei eindtijdscenario's.
5. De verwachting van een nationale bekering van Israël in samenhang met het onder 4 genoemde.

Het is natuurlijk zeer de vraag of allen die door Paas als christelijke zionisten worden beschouwd, zich in al deze punten zullen herkennen of zelfs zichzelf dit etiket zouden willen opplakken. Ik ken nogal wat theologen en instanties die van harte geloven in het herstel van Israël, en de overtuiging zijn toegedaan dat Israël van wezenlijke betekenis is voor de kerk en haar geloof, zonder zichzelf christenzionist te noemen en de hand in het vuur te steken voor alle bovengenoemde kwalificaties. Zelf heb ik aanvankelijk ook de nodige reserves gehad ten aanzien van 'christenzionisme'; zionisme is iets van de Joden, en daar moeten christenen niet zomaar de hand op leggen. Ik heb die reserve laten varen, toen ik merkte dat Joodse en Israëlische vrienden geen enkele moeite hadden mij als een 'mede-zionist' te beschouwen, integendeel dat als zeer positief beschouwden. Voor mij is christenzionisme de hartelijke ondersteuning van het Joodse (Bijbelse!) zionistische ideaal van de terugkeer en het herstel van Israël. Voor mij heeft dat ook alles te maken met de Bijbels-profetische toekomstverwachting, zonder dat ik me zou willen verliezen in speculaties en scenario's. 

Ik geloof dus van harte wat Paas in alle stelligheid afwijst: de blijvende betekenis van Israël als Gods uitverkoren volk; de blijvende betekenis van het verbond met Israël, inclusief de landbelofte; de actuele betekenis van profetieën die concreet willen worden uitgelegd en niet moeten worden gespiritualiseerd. En daarmee ben ik ook bij de kern van mijn grote bezwaren tegen dit boek. Paas voelt de beschuldiging dat hij vervangingstheologie bedrijft aankomen en wijst die van de hand: de kerk komt niet in de plaats van Israël, maar is Israël; in de oudtestamentische gestalte van het concrete volk Israël, en in de nieuwtestamentische gestalte van het 'nieuwe, geestelijke Israël' uit Joden en heidenen. Met andere woorden: de kerk absorbeert Israël helemaal; het oude Israël is de eerste fase, eigenlijk niet veel meer dan een 'Vorstufe' van het eigenlijke, en dat is de kerk van het nieuwe verbond, het Israël van God waar Paulus in Galaten 6:16 over spreekt – althans volgens Paas. 

Hoe dan ook, als gesteld wordt dat de concrete beloften voor het concrete oudtestamentische Israël alle vervuld zijn in Christus; dat ook de landbelofte niet meer geldt, omdat heel de wereld nu beloofd land is; dat Israël geen unieke plaats meer heeft in het handelen van God, maar vergelijkbaar is met willekeurig welk ander volk; dat er dus ook voor het concrete huidige Israël niets meer te verwachten valt; dat de terugkeer uit eeuwenlange ballingschap en de wonderlijke herrijzenis uit de as en het puin van dodenkampen en getto's weliswaar wonderlijk is, maar niets te maken heeft met heilshandelen van God en al helemaal niet met vervulling van profetische beloften; dat, samengevat, Israël in feite ophoudt te bestaan als volk van God en 'evolueert' in de richting van de kerk uit Joden en heidenen – dan heb je het toch gewoon over vervangingstheologie. 

Joden mogen dan weliswaar ook deel uit gaan maken van dat 'nieuwe volk', maar daar heeft de kerk nooit moeite mee gehad: als ze hun Jood-zijn maar zo snel mogelijk zouden afleggen. Er is na de Tweede Wereldoorlog veel bezinning rond Israël op gang gekomen. Het bekend worden van de verschrikkingen van de Sjoa – n.b. in het door het christendom gestempelde Europa - én de stichting van de staat Israël veroorzaakten een aardverschuiving in de christelijke theologie. Veel onderzoek werd gedaan naar het verband tussen eeuwenoude christelijke vervangingstheologie en het lot van de Joden in Europa, uitlopend op de nacht van de Holocaust. Anti-judaïsme en antisemitisme kunnen zomaar in elkaar overlopen. Het christendom dient zich bewust te worden van zijn anti-Joodse geschiedenis en schoon schip te maken, zoekend naar een verstaan van de Schriften dat niet bedreigend is voor Israël. 

Tegelijkertijd dwong het onverwacht opnieuw verschijnen van Israël op het wereldtoneel en zelfs in het hart van de wereldpolitiek christenen tot een herbezinning op het profetisch Woord. Dat leidde tot de herontdekking van de unieke plaats van Israël in het handelen van God - in feite tot nieuwe bewustwording van de onvergankelijke trouw van de Eeuwige in de richting van Zijn uitverkoren volk,zoals Paulus daar bijv. over spreekt in de bekende hoofdstukken in de Romeinenbrief. Dat komt overigens nergens in mindering op de centrale plaats van Christus in het christelijk getuigenis, zoals Paas 'christenzionisten' verwijt. Zijn alle beloften niet juist ja en amen in Christus? De beloften van de Eeuwige aan Israël worden in Christus bevestigd, en niet gespiritualiseerd, laat staan opgeheven. Als ik Paulus goed begrijp in Rom. 11 is hierbij juist de betrouwbaarheid van God in het geding: Hij is niet meer te vertrouwen als Hij Zijn trouw aan Israël heeft opgezegd. En in Rom. 15 noemt Paulus Christus zelfs de Dienaar van de besnijdenis ter wille van de waarheid van God om de beloften aan de vaderen te bevestigen. 

Ik kan niet anders zien dan dat dit boek van Paas vele stappen terug betekent in deze ontwikkeling van kerk en theologie sinds WO-II. Zijn theologie laat zich niet aanvechten door Auschwitz; het wonderlijk herstel van Israël brengt hem niet tot nieuwe fascinatie voor het profetisch Woord. Veel van wat aan Bijbelse herijking en vernieuwing van inzicht naar voren gekomen is in (vooral) protestantse kerken, ook de kerk waar Paas zelf bij hoort, verdwijnt op de schroothoop. Helaas is Paas daarin niet de enige. Na de verschijning van zijn boek is een Open brief gepubliceerd als een samenvatting van de hoofdpunten van het boek, ondertekend door diverse andere theologen, en dat heeft geleid tot stevige discussies. Er lijkt de laatste jaren een flinke tegenbeweging op gang gekomen te zijn tegen 'christenzionisme' (ik gebruik gemakshalve de term van Paas) en terug naar klassieke theologische posities. Ik vind dat verontrustend. Een kerk, die weigert zich open te stellen voor fundamentele Bijbelse kritiek op ingeroeste denkbeelden die zo desastreus hebben gewerkt in de relatie tussen christenen en Joden verliest haar geloofwaardigheid. Helaas herhaalt en bevestigt het boek van Paas deze klassieke standpunten.

Nog één aspect. Paas is van mening, dat christenzionisme vooral een Europees en Amerikaans verschijnsel is, dat geen enkele aantrekkingskracht uitoefent op Afrikaanse en Aziatische christenen. Ik vermoed dat deze bewering is ingegeven door het feit, dat Paas uitsluitend contacten heeft met christenen in die delen van de wereld, die sterk zijn beïnvloed door zendingsinstanties waar de vervangingstheologie nog steeds toonaangevend is. De ervaringen van het internationale werk van Christenen voor Israël zijn in elk geval heel anders: er is grote openheid voor de christenzionistische boodschap van Christians for Israel International. 

Interessant is in dit verband wat de emeritus bisschop van de Anglicaanse kerk van Melanesië, Terry Brown, schrijft in een bespreking van het boek van Paas: "Eén eenvoudige vergissing in het boek is de bewering van Paas dat christenzionisme voornamelijk een Europees en Amerikaans fenomeen is en geen aantrekkingskracht uitoefent op Afrikaanse of Aziatische christenen. Hier gaat hij teveel af op de ideologische visie op de global south church van Philip Jenkins in zijn boek The Next Christendom. Vanuit het perspectief van de Solomoneilanden kan ik verzekeren dat het christenzionisme hier en in heel Azië en de zuidelijke Pacific springlevend is, bijv. door de vele deelnemers aan het 'Huis van Gebed voor alle naties' in Jeruzalem van Tom Hess en de (aan Hess gerelateerde) All Pacific Prayer Assembly van Michael Maeliau, inclusief vele reizen naar Jeruzalem en buitenlandse "christelijke rabbi's" die de Pacific bezoeken. Christenzionistische groepen op de Solomon eilanden en Papua Nieuw Guinea hebben bijgedragen aan een toegenomen aanwezigheid van de Israëlische regering in de regio,
door te verzekeren dat de landen van de zuidelijke Pacific bij stemmingen in de Verenigde Naties aan Israëls kant staan."

Bron: - www.christenenvoorisrael.nl/israel-en-de-kerk

10. Israel-Palestina - 23 november 2012 - www.israel-palestina.info

Steven Paas en de moderne vervangingstheologie

door Tjalling

(Oorspronkelijk geplaatst als opiniestuk in het Friesch Dagblad van 23 nov. 2012)

Op maandag 19 november werd in het Friesch Dagblad, onder de titel ‘onzorgvuldige theologie over Israël aan de kaak gesteld’ een recensie gepubliceerd over het boek van Steven Paas ‘Christian Zionism Examined’. Dr. Theo Pleizier, die de recensie geschreven heeft, is blij met de nieuwe studie. Helaas kan ik niet delen in die blijdschap. Naar mijn mening wordt in het boek de tweewegenleer ten onrechte aan de kaak gesteld.

De hoofdlijn van het boek van Paas bestaat uit de theologische beoordeling van een aantal elementen in het hedendaags christelijk denken over Israël, waarbij de pijlen vooral zijn gericht op de Christenzionisten. Paas signaleert dat er in het christen zionistisch denken sprake is van twee verbonden, namelijk Israël en Kerk, de zogenoemde tweewegenleer. Voor beiden volken gelden dus verschillende verbonden. Paas is van mening dat die tweewegenleer op scherp komt te staan wanneer men spreekt over de kerk als het volk van Christus en Christus – de Bemiddelaar van het Nieuwe Verbond als de enige toegang tot het hart van Israëls God. En daarmee zijn we bij de kern aangekomen.

Mensen die de tweewegenleer aanhangen gaan naar de mening van Paas uit van een onzorgvuldige theologie over Israël. Zorgvuldige theologie daarentegen is volgens Paas dat Jezus Christus de enige toegang is tot de God van Israël. Nu kom ik op het punt waarop mijn weg gaat scheiden van die van Paas en Pleizier. Het geloof in Jezus Christus als de Bemiddelaar van het Nieuwe Verbond is een geloof en niet meer dan dat. Iedereen mag uit eigen vrije wil in dat geloof delen en graag zelfs. Maar een geloof kan en mag niet aan andere mensen worden opgedrongen of andere godsdiensten uitsluiten.
Het kerkelijk belijden dat God in Jezus Christus een totaal Nieuw begin zou hebben gemaakt houdt voor de Joden in dat hun godsdienst, waarop het Christendom nota bene is geënt, als achterhaald word gezien. Paas wil hier het begrip vervangingstheologie niet meer bij hanteren, wel vervullingstheologie.

Onder vervullingstheologie verstaat Steven Paas echter niets anders dan de christelijke interpretatie van een goddelijke belofte aan Israël. Dat kan niet anders dan, we kunnen er niet omheen, vervanging worden genoemd. Voor Joden is dit ronduit pijnlijk. Immers de Christelijke kerk heeft het gedachtengoed uit het Jodendom grotendeels overgenomen en van een christelijke uitleg voorzien. Een sprekend voorbeeld daarvan is het slot van het Onze Vader gebed wat bijna letterlijk is overgenomen uit 1 Kronieken 29:11. De tweewegenleer toont wel respect voor de moedergodsdienst van de kerk. Dat is heel wat zorgvuldiger dan een theologie die het joodse geloof uitsluit.

Het voert te ver om hier stil te staan bij de gevolgen die de vervangingstheologie in de afgelopen 20 eeuwen heeft gehad voor de Joden. Wel wil ik er op wijzen dat het aloude spook van de vervangingstheologie in de gedaante van vervullingstheologie opnieuw rondwaart binnen diverse kerkgenootschappen. Dat is vooral te wijten aan de onzorgvuldige theologie die de heren Paas en Pleizier aanhangen.

9. – Israelaktueel - oktober 2012 - www.christenenvoorisrael.nl/israel-aktueel

Antisemitisch schotschrift

door Ds. G. Hette Abma

"Apart dat een Nederlandse auteur een Engelstalig boekje uitgeeft bij een Duitse uitgever", oordeelt dr. Jos Strengholt op zijn weblog. Hij attendeert op de publicatie van dr. Steven Paas, Christian Zionism Examined (Hamburg, NUrnberg 2012). 

Al sinds de uitvinding van de boekdrukkunst kunnen schrijvers ongehinderd in de Lage Landen bij de zee hun omstreden geschriften het licht doen zien. Kennelijk zag echter geen enkele uitgever in ons land er brood in het boekje van Paas op de markt te brengen.

Polarisatie
Inmiddels heeft een groep voorgangers rond de christelijke gereformeerde theoloog Steven Paas uit Veenendaal en de anglicaanse priester Strengholt uit Caïro in onze taal een 'open brief' over het zogenaamde christenzionisme gepubliceerd. Het is ronduit een dubieus pamflet. Wie zich erover beklaagt dat het spreken over de relatie van Israël en de kerk vaak zo gepolariseerd is, kan nu de oorzaak op het spoor komen. De briefschrijvers doen namelijk geen enkele poging in gesprek te komen met allen die een andere visie hebben. Voor zichzelf zijn ze ervan overtuigd dat de aanhangers van die verwerpelijk Israëltheologie "de Bijbel verkeerd lezen en dat dit desastreuze gevolgen heeft voor het belijden der kerk." Apodictisch roepen zij "reformatorische en evangelische broeders en zusters op terug te keren tot de kernboodschap van de Schrift, zoals die door de Reformatie is ontdekt."

Het is niet makkelijk in een column repliek te geven op een brief van enkele kantjes. In tien stellingen brengen de scribenten hun overtuiging voor het voetlicht. Terwijl deze zelfverzekerde theologen met een plaat van de vervangingstheologie voor hun hoofd lopen, geven ze bij voorbaat te kennen dat ze elke etikettering van substitutie of antisemitisme verwerpen. 

Ongetwijfeld krijgen we de nodige verheldering als we hen laten reageren op de vraag van Paulus: "Heeft God zijn volk verstoten?" De apostel zelf verwerpt deze suggestie met grote stelligheid (Romeinen 11:1). Maar de briefschrijvers willen niets weten van een specifieke verkiezing van het volk Israël, omdat ze in aansluiting bij theologen (met name uit de Angelsaksische wereld) hun stem verheffen tegen "een eenzijdig geprivilegieerde heilsstatus van Israël." Ze attenderen op "de onpartijdigheid van het evangelie." 

Daarom keren ze zich scherp tegen de zogeheten christenzionisten die volgens hen ten onrechte menen dat God Israël goed gezind zou zijn op basis van de etnische afkomst. "God is Schepper van de hele mensheid" (stelling 3). Maar, vraagt u zich af, hoe zit het dan met de beloften die God aan Abraham en al zijn nakomelingen heeft gegeven? "Deze beloften slaan niet op enige bijzondere etnische groep, maar op de Kerk van Jezus Christus, het ware Israël," zo luidt het oordeel van de briefschrijvers (stelling 6). Als dat geen vervangingstheologie is!

Interpretatie
Wie leest er nu de Bijbel verkeerd? Christenzionisten treft het oordeel de Schriften foutief uit te leggen. Maar de briefschrijvers zelf beroepen zich op Angelsaksische theologen die beweren dat de Joden niet langer het uitverkoren volk zijn en als zodanig geen recht hebben op het land. De rol van Israël zou na kruis en opstanding zijn uitgespeeld. De val van Jeruzalem en de verwoesting van de tempel in het jaar 70 vormen de vervulling van de onheilsprofetie van Jezus, zodat het niet in de lijn der verwachting ligt dat Joden ooit naar hun land zullen terugkeren (stelling 9). 

Met een verwijzing naar zulke uitspraken hebben antisemieten in de loop van de eeuwen Joden verdrukt en vermoord, terwijl kerkleiders het lieten gebeuren. Ze waren immers voor altijd door God verworpen. Het schimpschrift geeft opnieuw voet aan zulke sentimenten.

Ds. G. H. Abma is als predikant verbonden aan de St.-Janskerk te Gouda, hij is voorzitter van de stichting Jaffa-Project Nederland en eindredacteur van Profetisch Perspectief.

8. – Israelaktueel - oktober 2012 - www.christenenvoorisrael.nl/israel-aktueel

Geuzennaam

door Pim van der Hoff, hoofdredacteur Israel Aktueel

Een bijzondere tekst uit het Lucasevangelie heeft mij altijd gefascineerd: "En Herodus en Pilatus werden op diezelfde dag met elkaar bevriend." Aanleiding was de gevangenneming en bespotting van Jezus van Nazaret.

Daaraan moest ik denken toen ik de 'Open Brief over Israël aan Nederlandse Christenen' las en de namen van de ondertekenaars zag. Samen met een Nederlandse journalist in Egypte, nu Anglicaans priester, heeft een voormalig zendeling in Afrika een soort anti-pamflet geschreven aan het adres van mensen, die van Israël houden en die land, volk en staat Israël steunen. Deze worden "christenzionisten" in het stuk genoemd. Een geuzennaam. 

Medeondertekenaars zijn een viertal (emeritus en dienstdoende) predikanten uit totaal verschillende kerkelijke groeperingen. Kennelijke hebben ze elkaar gevonden in een anti-standpunt. Niet bepaald een 'oecumene van het hart'.

Een maand geleden sprak de Israëlische premier Netanyahu tijdens de openingsceremonie van de molen van Montefiore in Jeruzalem zeer behartenswaardige woorden. Letterlijk zei hij: "Ik geloof niet dat de Joodse staat en het moderne zionisme mogelijk zouden zijn geweest zonder het christenzionisme." Hij roemde de steun van christenen bij de hergeboorte van de Joodse staat. Vele christenen in Europa stonden achter het zionisme, waaronder Nederland. 

Het is genade als een mens tot geloof komt in de God van Israël. Niet minder is het genade als een mens zicht krijgt op de beloften van de Heere God voor het uitverkoren volk, zoals wij die kunnen lezen in Zijn Woord, de Bijbel. Na twintig eeuwen vervolging is Hij het Joodse volk aan het thuisbrengen in het Beloofde Land. Israël, dat kleine stukje grondgebied aan de Middellandse Zee, met als eeuwige, ondeelbare hoofdstad Jeruzalem.

Nieuwsartikel:
Israel-Palestina Info - 21 september 2012
De stem van Israël ontbreekt
De stem van Israël ontbreekt in de discussies over de open brief aan Nederlandse Christenen....

Enkele weken geleden is de open brief aan de Nederlandse Christenen gepubliceerd en inmiddels zijn daarover binnen kerkelijke kringen de nodige heftige discussies gevoerd. In de brief werd het Christenzionisme gehekeld en riepen de schrijvers op tot terugkeer naar de zaligheid die alleen te verkrijgen is door te geloven in Jezus Christus. Christenzionisme houdt kort gezegd in dat men de landsbelofte uit het Oude Testament letterlijk neemt. Deze mensen lezen volgens de briefschrijvers de bijbel echter verkeerd. De auteurs onderbouwden hun visie aan de hand van 10 stellingen die een nieuwe variant op de vervangingstheologie vormen. De emoties laaiden hoog op. Eén ding echter werd hierbij pijnlijk over het hoofd gezien. Het Joodse volk kreeg in de afgelopen 20 eeuwen de rekening gepresenteerd van de vervangingstheologie. Die leidde tot uitsluiting en vervolgingen waardoor het oprichten van een eigen Joodse staat noodzakelijk werd. Om die reden zouden ook inwoners van Israël betrokken moeten worden bij deze discussies......
Lees verder...
 
Lees ook:
11-10 Nieuw: Nieuwsbrief Media & Israel, o.a. onschuld van moslims + Open brief Paas...

7. - september 2012 - www.appelkerkenisrael.nl

Christenzionisme onbijbels

Recensie door Anneke van Maanen-Witteveen

Dr. Steven Paas heeft een boek geschreven dat ongetwijfeld veel reactie zal oproepen op Nederlandse bodem. Voor- en tegenstanders zullen zich ingraven in hun eigen gelijk en elkaar bestoken met de bekende argumenten. Want Israël, het land, het volk en de godsdienst staan garant voor heftige emoties. Laat ik vooraf zeggen dat het goed is om met elkaar in discussie te gaan en daarbij te bedenken dat we het niet eens hoeven te worden, wel dat we één zijn. Eenheid veronderstelt immers verscheidenheid. Vanuit deze grondhouding wil ik dan ook graag het gesprek met Steven Paas aangaan.

In een historisch overzicht bekritiseert Paas de beweging van het Christenzionisme, dat naar zijn mening aan het na-bijbelse en fysieke Israël ten onrechte een plaats heeft gegeven in de geschiedenis en in de orde van het heil. Bovendien heeft het gefaald om een veilige doorgang te vinden tussen de klippen van antisemitisme en overdre ven fascinatie voor het huidige Israël. Christenzionisme zaagt aan de poten van kerk en theologie, aldus Paas, omdat zij de centrale plaats van Jezus miskent. Hij is immers de enige weg, de waarheid en het leven (overigens zal menig rabbijn Paas bijvallen dat het in de Tenach om de Messias gaat). Paas wil niet spreken van een vervangingstheologie, maar hij laat de concrete verbonden met Israël verdampen in een universeel verbond der genade met het ware Israël, dat is de kerk. Joden zijn niet uitgesloten van het verbond, zij zijn immers welkom in de kerk. In Christus heeft alle historiciteit zich vervuld en Israëls speciale status is beëindigd.

Paas opent met de these dat christenzionisme berust op een foute wijze van Bijbellezen. Het gaat niet om de letter, maar om de geest (Geest?). Augustinus heeft dit al gezegd en Paas volgt hem hierin. Profetieën moeten ook niet letterlijk gelezen worden. Dan is het wel vreemd dat waar Israël genoemd wordt in haar veroordeling en straf, dit letterlijk genomen dient te worden, maar wanneer er gesproken wordt over een herstel van ditzelfde Israël dat het dan blijkbaar alleen gaat om het ware Israël, oftewel de kerk. Dat lijkt mij een wonderlijke hermeneutische sleutel. 

Met Handelingen 1:3-8 kan Paas dan ook niet meer uit de voeten en hij verwijst naar Calvijn wanneer hij stelt dat de discipelen het na 40 dagen nog helemaal niet begrepen hadden! Binnen het kader van de hermeneutiek vallen inderdaad de beslissingen.

Paas merkt op dat christenzionisme antisemitisme genereert, maar ik dacht dat de kerkgeschiedenis een lange stroom van antisemitisme heeft laten zien, en dat was niet ergens in de marge van kerk en theologie. Hij schrijft dat er niets van rabbijnen te leren valt. Ik daag Dhr. Paas uit om zich te verdiepen in rabbijnse geschriften. Hij zal tot zijn verrassing bemerken hoezeer de wijze van exegetiseren overeenkomt met die van het Nieuwe Testament.

Jezus kan niet los worden gemaakt van zijn volk, Hij was een Jood onder de Joden, een trouwe zoon van de Tora. Deze Jezus was overigens volgens Mattheüs 23:2 en 3 minder negatief over de Farizeeën dan Paas. Als onze liefde voor Israël, het land, het volk en haar godsdienst alleen functioneert als een vijgenblad om ons antisemitisme te verdoezelen dan voorzie ik met Paas teleurstellingen en een liefde die gemakkelijk om kan slaan in haat. Als het christenzionisme ingegeven wordt door eigen christelijke doeleinden is zij levensgevaarlijk.
De liefde tot Israël is, als het goed is, een liefde die wordt ingegeven door liefde voor de God van Israël, die trouwt blijft. Joden blijven geliefden omwille van de aartsvaders (Romeinen 11:28). Zolang de hemelse orde bestaat zolang blijft Israël mijn volk…… ondanks alles wat het heeft misdaan (naar Jeremia 31:35-37).

Het verwijt, dat christenzionisme zich bezondigt aan allerlei speculatieve millennialistische toekomstscenario’s, is terecht. Maar Paas kan toch moeilijk ontkennen dat Romeinen 11 wel aanknopingspunten biedt voor een gedachte van een toekomstig herstel van Israël. Het huidige Israël is een gewone seculiere staat, ik zeg dit Paas na, maar tegelijk ontwaar ik in de geschiedenis de contouren van de vervulling van beloften, juist omdat God trouw blijft aan zijn verbond. De geschiedenis doet ertoe en het geestelijke en het stoffelijke zijn geen gescheiden werelden, alles valt onder de regie van de God van Abraham, Izaäk en Jakob, die ook de Vader van onze Heer Jezus Christus is.

Intussen heeft Paas met enkele anderen een Open Brief met dezelfde strekking als zijn boekje, samengevat in tien stellingen, gepubliceerd. Kenmerkend voor de inhoud hiervan is dat men het NT (of althans de reformatorische uitleg ervan) over het OT heen plakt en alles wat uitsteekt wordt weggeknipt. Zo kun je de Schrift ook lezen, maar of je haar daarmee recht doet is een andere vraag. Deze Veenendaalse thesen getuigen van weinig kritische zelfreflectie. Paulus roept ons als kerk op om Israël jaloers te maken. Dat lijkt mij een goed vertrekpunt in onze verhouding tot Israël, ook in haar huidige actuele fysieke presentatie.

6. Habakuk - 14 september 2012 - www.habakuk.nu - (www.cip.nl)

Karikatuur van 'christenzionisme' 

Boekrecensie door Pieter Siebesma - docent Hebreeuws, Oude Testament

Christian Zionism Examined is ontstaan naar aanleiding van een studiereis naar Israël, georganiseerd door Christenen voor Israël en de discussies die de auteur daarna heeft gevoerd over het christenzionisme. Volgens Stefen Paas is het christenzionisme een dwaalleer.

Het is geen uniforme beweging, maar heeft volgens Paas in zijn algemeenheid de volgende vijf kenmerken: 1. Men legt de Bijbel en dan met name de Oudtestamentische profetieën letterlijk uit. 2. Men gelooft dat het Joodse zionisme en de stichting van de staat Israël bewijs zijn voor de waarheid van de Schrift en het bestaan van God. 3. De vervangingstheologie, de leer dat de kerk in de plaats van Israël is gekomen, zoals dat vroeger in de kerk werd geleerd, is fout. 4. Het huidige Israël zal een rol spelen in de toekomst. Jezus komt terug en zal dan als koning heersen in Jeruzalem tijdens het duizendjarige rijk (zoals geleerd binnen het pre-millenianisme en dispensationalisme). 5. Men verwacht een toekomstige nationale bekering van het Joodse volk.

In een aantal hoofdstukken schrijft hij (heel summier) over de Bijbelse basis van het christenzionisme, de geschiedenis en waarom deze beweging on-Bijbels is. Aan het eind geeft hij aanbevelingen hoe deze beweging weer op een Bijbels spoor kan komen. Zo dient men de Oudtestamentische profetieën minder letterlijk en meer geestelijk uit te leggen, de toekomstvisie te wijzigen en het land en volk van Israël te beschouwen net als alle andere volkeren. Volgens Paas geldt de landbelofte niet meer en hebben de Joden geen recht op het beloofde land op basis van de Bijbel, hooguit op basis van het internationale volkerenrecht.

Mijn moeite met dit boek is niet eens zozeer dat ik fundamenteel van mening verschil.........
Lees verder op www.habakuk.nu

5. - 8 september 2012 - www.rd.nl

Israëlvisie van dr. Steven Paas is een stap terug

Boekrecensie door Dr. M. van Campen

De discussie rond Israël is nog lang niet ten einde. Uit diverse publicaties van christelijke zijde blijkt de solidariteit met het Joodse volk steeds meer af te brokkelen.

Die tendens valt ook op te maken uit het boekje ”Christian Zionism Examined” van dr. Steven Paas, waarin hij het christen­zionisme op de korrel neemt.

Dr. Paas schreef zijn boekje in het Engels. Het is mij niet duidelijk wat de meerwaarde daarvan is. De lezerskring wordt er in Nederland bepaald niet groter door, lijkt me, en in het buitenland zitten vermoedelijk maar heel weinig mensen te wachten op een dergelijk geschriftje uit Nederland.

Voor het overgrote deel van de wereldkerk is Israël sowieso geen thema dat de gemoederen bezighoudt. Ik moest even denken aan een uitspraak van de éminence grise van de Christelijke Gereformeerde Kerken, prof. dr. W. van ’t Spijker, die ik tegenkwam in een boekbespreking van zijn hand. In mijn eigen woorden: dingen zijn niet mooier of juister als ze in een Engelstalig boek staan.

Belangrijker is de inhoud van het boekje. Als de Israëlvisie van dr. Paas juist is, heeft zijn kerkverband een probleem. Kunnen de Christelijke Gereformeerde Kerken dan nog wel blijven meedoen in het Centrum voor Israëlstudies (CIS)? Van meet af aan heeft het deputaatschap Kerk en Israël zich, samen met de Christelijke Hogeschool Ede en de Gereformeerde Zendingsbond, ingezet om de doelstelling van dit centrum te realiseren. Momenteel is zowel de directeur van het CIS als de Israëlconsulent van christelijk gereformeerden huize. Kort gezegd komt de missie van het CIS erop neer de ontmoeting met Israël te zoeken en te verdiepen. Drie kernwoorden kleuren de aard van deze ontmoeting nader in: dienen, luisteren, getuigen.

Aan de doelstelling en de activiteiten van..........
Lees verder op www.rd.nl...

4. Nederlands Dagblad - 31 augustus 2012 - www.nd.nl

Christenzionisme beoordeeld

Presbyteriaan Steven Paas keert zich in niet mis te verstane bewoordingen tegen het christenzionisme. Aad Kamsteeg las zijn boek.

Boekrecensie door Aad Kamsteeg

Om te voorkomen dat een scheef beeld ontstaat: de presbyteriaanse voorganger (in Malawi) Steven Paas heeft het Israël van Mozes en de profeten lief. Hij gelooft dat de huidige Joodse staat onder Gods voorzienig bestuur is ontstaan en recht van zelfverdediging heeft. Hij verwerpt de zogenoemde vervangingsleer – kerk in de plaats van Israël – en erkent de schuld van christenen wat antisemitisme betreft. Hij leest in de Bijbel dat God trouw blijft aan zijn verbond met het Joodse volk en verheugt zich erin dat Messiasbelijdende Joden zich tot Christus hebben bekeerd.

Je zou zeggen: wat wil je nog meer? Je kunt vriend van Israël zijn, ook al beschouw je jezelf niet als christenzionist. In zijn recent in het nieuws gekomen boekje Christian Zionism Examined stelt Paas de vraag of het huidige Joodse bezit van het eens aan Abraham beloofde land en het bestaan van de staat Israël theologische betekenis heeft in het licht van de vervulling van Bijbelse profetieën. Christenzionisten beantwoorden die vraag overtuigd positief. Maar met minstens evenveel overtuiging zegt Paas: nee.

Kermeneutiek
Wat is christenzionisme ook al weer? Paas noemt drie kenmerkende theses:
1) Het huidige Israël heeft, onderscheiden van de kerk, zijn identiteit en positie in de geschiedenis en heilsorde behouden.
2) Israël zal door middel van vervulling van profetieën als zodanig worden hersteld.
3) Israël zal massaal tot Christus worden bekeerd en een heersende rol spelen in zijn koninkrijk. De organisatie Christenen voor Israël (CvI) is volgens Paas de belangrijkste vertegenwoordigster van deze opvatting.

Paas schrijft dat het christenzionisme er geen oog voor heeft dat vanaf het paradijs tot de Jongste Dag er continuïteit en eenheid is in het genadeverbond. Steeds heeft God niet alleen de Joden, maar de hele wereld op het oog gehad. Abraham is de vader van alle gelovigen. God koos indertijd Israël als natie als drager van het verbond uit om leermodel voor de naties te zijn, als voorafschaduwing van wat Paulus later het ‘Israël van God’ zou noemen (Gal. 6: 16): Jezus’ volgelingen uit het Joodse volk en de heidenvolken beide. Met de komst van Christus is het oude Israël niet vervangen. Het nieuwtestamentische ‘Israël van God’ is de vervulling van de oude Israëlitische natie.

Hoe komt het dat gelovigen, die allen willen buigen voor het gezag van de Schrift, hier niettemin verschillende wegen gaan?

Kennen Joden God?
Paas ziet de tweesprong bij de hermeneutiek, de wijze van uitleg van Bijbelteksten. Hij verwijt christenzionisme dat het te weinig in rekening brengt dat a) Christus de sleutel is om ook het Oude Testament te begrijpen en b) er in de Bijbel verschillende stijlsoorten – geschiedenis, poëzie, symboliek, wijsheidsliteratuur, profetie – worden gebruikt om op Hem te wijzen. Het christenzionisme hanteert een zogenoemde letterlijke uitleg, in navolging van het dispensationalisme (bedelingenleer) en vooral het premillennialisme (de leer van de dubbele wederkomst van Christus).Gelukkig erkent Paas dat er bij christenzionisten diversiteit is. Zijn verwijt van een tweewegenleer, waarbij er voor Joden een andere verlossingsweg is dan voor ieder ander, zal misschien voor een minderheid binnen CvI opgaan.

Zeker, ook ik kijk in het licht van het Johannesevangelie – God is in Christus te kennen – vreemd aan tegen een kennelijke uitspraak van internationaal voorzitter Willem Glashouwer dat Joden ‘God kennen’. Zo geformuleerd lijkt het erop dat de beslissende betekenis van de gekomen Messias voor het Joodse volk wordt afgezwakt. Maar ik ben ervan overtuigd dat mijn medegelovigen binnen CvI niets liever willen dan dat Joden in Israël zich tot Christus bekeren.

Waarom men dat dan niet geprononceerd uitdraagt? Dat is een keuze. Mijns inziens heeft Paas er te weinig oog voor hoe hypergevoelig christelijke zending binnen de Joodse staat ligt en hoe nodig het in ieder geval was om eerst vertrouwen op te bouwen. Christenen zijn er in de loop van de geschiedenis allerminst in geslaagd – integendeel – Joden tot jaloersheid te brengen. Ik ken voldoende medewerkers bij CvI om te weten dat zij zich in hun persoonlijke omgang met Israëli’s voor hun geloof niet schamen.

Meer dan Paas ben ik geneigd om onder andere op basis van Romeinen 11: 26 de bijzondere plaats van Joden ook in de nieuwtestamentische periode te blijven onderscheiden. Andere volken zijn in de geschiedenis verdwenen, maar het Joodse volk houdt God tot op de Jongste Dag in het oog.

Tegelijk is wat mij betreft de overeenstemming met Paas overheersend: er is maar één Naam – Yoshua – door wie Jood en heiden behouden kunnen worden.

Nieuwsartikel:
CIP - 8 september 2012 - www.cip.nl...
Een karikatuur van christen-zionisten
     "Ernstig als Israël in Gods heilsplan wordt afgeschreven"
     "We leven in dezelfde periode als de jaren '30"
"Er wordt een karikatuur gemaakt van christenen die geloven dat Israël Gods oogappel is. Israël en de Joden afschrijven in het heilsplan van God is het voltooien van de Holocaust," zegt evangelist Feike ter Velde naar aanleiding van de open brief van theologen die afstand nemen van het 'christenzionisme'............
Lees verder....
 

Nieuwsartikel:
CIP - 5 september 2012 - www.cip.nl...
Christenen hekelen 'christenzionisme' in open brief
Een groep theologische christenen heeft in een brief afstand genomen van het 'christenzionisme'. 'Als gevolg van onjuiste vooronderstellingen zijn veel christenen en anderen misleid ten aanzien van de Bijbelse leer over het volk van God, het land van Israël en de onpartijdigheid van het Evangelie', staat in de open brief. Initiatiefnemers zijn de christelijke gereformeerde theoloog dr. Steven Paas sr. en de anglicaanse priester dr. Jos Strengholt........
Lees verder....
 

Nieuwsartikel:
Tora Yeshua.nl - 4 september 2012 - www.tora-yeshua.nl...
Strengholt, Paas, e.a. willen Israel van de kaart vegen
Zie onderstaande tekst, overgenomen van http://strengholt.blogspot.nl/2012/09/open-brief-over-israel-aan-nederlandse.html die ik met deze letter, cursief en de aankondiging “Red (actie)” van commentaar heb voorzien. Het betreft hier diverse theologen (zie de afzenders), die zeggen geen antisemiet te zijn noch de vervangingsleer te willen hanteren, maar dat is nu net wat ze wel doen.
Verbijsterend, graag uw reactie onder dit artikel.
Shalom, Ben Kok (joods-chr. pastor)   Lees verder...
 

3. Nederlands Dagblad - 21 juli 2012 - www.nd.nl

‘Christen-zionist zet Israël naast of in plaats Christus’

door Redactie ND

VEENENDAAL - Christelijk zionisme, de buitengewone fascinatie van christenen voor het hedendaagse Israël, vormt een bedreiging voor christenen, de kerk en de joden zelf.

Die waarschuwing geeft de gepensioneerde christelijk-gereformeerde zendeling dr. Steven Paas in een Engelstalige studie, Christian Zionism Examined. A Review of Ideas on Israel, the Church and the Kingdom (Uitgeverij VTR Publications, Nürnberg). Daarin kraakt hij harde noten over de wijze van Schriftuitleg en het gebrek aan missionaire drang onder christenen die Israël een warm hart toedragen. Hij waarschuwt dat christen-zionisten de Bijbel niet grondig genoeg uitleggen en geneigd zijn Israël in het hart van hun theologie te zetten, naast of zelfs in plaats van Christus. Dat gaat lijnrecht in tegen het Oude en Nieuwe Testament, betoogt Paas. Hij spreekt in dat opzicht van 'ketterse tendensen'..........
 Lees verder...

 Mijn reacties in het ND:

2. – CIP - 13 juli 2012 - www.cip.nl

Theorie van Paas hangt van misverstanden en inlegkunde aan elkaar

door Willem J. Ouweneel

"Ik ken helemaal niemand die beweert dat iemand zalig wordt puur en alleen omdat hij Jood is. Steven Paas sr. heeft dus eigenlijk nooit goed begrepen wat die zogenaamde christen-zionisten beweren. Overigens ben ik ook helemaal niet gelukkig met die term 'zionist''' Dat zegt prof. dr. W.J. Ouweneel in reactie op Steven Paas sr. Paas beweerde eerder deze week op CIP dat christen-zionisten Christus als het unieke middelpunt van ons geloof verdrijven. [zie hieronder]

Ouweneel: "Paas heeft moeite met de term 'vervangingsleer', maar vervolgens komt hij zelf met zo’n beladen term 'zionisme', die ik ver van mij werp. Ik geloof in een letterlijke vervulling van de Israëlbeloften, maar daarom ben ik nog geen 'zionist'. Een zionist noem ik iemand die onkritisch staat achter de huidige staat Israël, terwijl een christen in de eerste plaats staat achter het volk Israël én gelooft in de beloften, die God nog voor Israël heeft." Ouweneel noemt de uitleg die Paas geeft een persiflage: "Hij zegt dat mensen Christus verdrijven uit het centrum door te stellen dat het Christus plus het Israëlgeloof is. Maar wie beweert zoiets dan? Ik heb het nog nooit gehoord. Stel dat iemand zegt dat meneer Paas calvinist is en daaruit de conclusie trekt dat het bij hem dus Christus plús het verbond is. Dat zou net zo'n malle redenering zijn; zo kun je andersdenkende christenen gemakkelijk wegzetten."

Ouweneel meent dat Paas twee klassieke fouten maakt: "Ten eerste is de kerk of de gemeente in de Bijbel nimmer een gezelschap dat bij Adam begonnen is en tot de jongste dag doorgaat. De gemeente is begonnen op de Pinksterdag in Hand. 2. Daar is het lichaam van Christus ontstaan, één gemaakt met haar verheerlijkte hoofd, de mens Christus in de hemel. Bovendien is de gemeente de tempel van de uitgestorte Heilige Geest. Een dergelijke gemeente of kerk bestond niet in het Oude Testament; je had wel de 'volksvergadering' van Israël in de woestijn, maar dat is natuurlijk totaal iets anders. De andere grote fout van Paas is dat al die specifieke beloften voor Israël, zoals de landbelofte, figuurlijk opgevat worden. Dat is de aloude vergeestelijkingstheologie, die zelfs antisemitische trekken heeft, doordat zij Israël van zijn zegen berooft en dat volk alleen met de vloek laat zitten. Veel gereformeerde predikanten hebben overigens al in de 17e en 18e eeuw gelukkig ingezien dat de beloften voor Israël letterlijk moeten worden genomen."

Etnisch
Ouweneel: "Een mens wordt behouden door het geloof in de persoon en het werk van Christus, of hij nu Jood is of heiden. Dat is het punt helemaal niet, zoals Paas schijnt te denken. Waar het om gaat, is of er voor het etnische Israël op basis van Gods onberouwelijke beloften nog een bijzondere toekomst is weggelegd, in Israëls eigen land, in het messiaanse vrederijk. Natuurlijk is dat enkel mogelijk op grond van het werk van Christus. Israël wordt niet behouden vanwege zijn etnische achtergrond, maar omdat het eens tot geloof zal komen in Christus."

Paas’ argument over het gescheurde voorhangsel is volgens Ouweneel inlegkunde: "Dat scheuren betekent volgens mij dat de weg naar God voortaan vrij is en dat God tot mensen naar buiten komt. Alles wat je daar verder aan verbindt, is fantasie. De hele theorie van Paas hangt van dit soort inlegkunde en misverstanden aan elkaar. Er is overigens onder protestanten nog maar weinig meningsverschil op dit punt. Paas voert een achterhoedegevecht. De visie dat er een bijzondere toekomst is weggelegd voor Israël in zijn eigen land, wordt door het overgrote merendeel van het wereldwijde protestantisme gedragen. Er is, naast de vrijzinnigen, nog slechts een handvol traditioneel-protestanten dat het tegendeel blijft volhouden."

Tot slot vertelt Ouweneel kort hoe hij de toekomst van Israël ziet: "Als Christus terugkomt, zullen van een groot deel van de Joden de schellen van de ogen vallen en zij zullen zien op Hem, die zij doorstoken hebben (Zach. 12:10) en dan zal gans Israël zalig worden (Rom. 11:26), en wel in zijn eigen land, onder de zegenrijke regering van de Messias. Iedereen kan toch zien dat in héél Rom. 9-11 het etnische Israël wordt bedoeld, zonder uitzondering. En dan zou het in hoofdstuk 11:26 ineens de kerk betekenen? Dat noem ik geen zindelijke Bijbeluitleg."

1. – CIP - 9 juli 2012 - www.cip.nl

Christelijk Zionisme tast het unieke van Christus aan

"Het christelijk zionisme heeft het unieke van Jezus Christus aangetast. Waar men vroeger de Rooms-Katholieke Kerk het verwijt maakte van Christus plus goede werken, zeggen christen-zionisten nu: Christus plus het Israëlgeloof. Daarmee verdrijft men Christus als het unieke centrum van ons geloof." Dat zegt dr. Steven Paas sr in gesprek met CIP over zijn nieuwe Engelstalige boek 'Christian Zionism Examined'

Er is volgens Paas geen enkele reden om aan te nemen dat er op grond van etnische gegevens zaligheid mogelijk is: "Buiten Christus om is er geen zaligheid, ook niet voor een Jood. Waar Israël vroeger verbondsdrager was, zijn ze dat sinds het gordijn tussen het heilige en het heilige der heiligen scheurde, niet meer. God heeft zijn verbond en beloften universeel doen uitlopen in Christus. Als je dat zegt, ben je volgens christen-zionisten meteen een vervangingstheoloog, maar dat vind ik een karikatuur. Israël wordt namelijk helemaal niet vervangen door de kerk. De kerk heeft altijd al bestaan vanaf het moment dat de moederbelofte werd uitgesproken. Ook toen Israël nog verbondsdrager was, bestond de kerk. Ook toen werd overigens niet heel Israël zalig. Alleen degenen die door God verkoren waren, ofwel die een waarachtig geloof hadden in de woorden van God, werden zalig. Het evangelie staat net zo goed open voor Israël als voor alle andere volken en iemand uit Israël die Christus afwijst, gaat net zo goed verloren als ieder ander die dat doet."

"Sommige mensen zeggen dan dat ik de Joden geen zaligheid gun of dat ik zeg dat er geen enkele Jood zalig kan worden. Dat zeg ik niet en dat hebben Augustinus en ook Luther en Calvijn niet gezegd. Ik zou geen enkele zogenaamde vervangingstheoloog kunnen opnoemen die dat gezegd heeft. Christen-zionisten karakteriseren heel veel van de kerkgeschiedenis met vervangingstheologie. Ze noemen die demonisch en besmetten zo de namen van toonaangevende kerkvaders en van de kerk der eeuwen.".........
 Lees verder...

 Enkele reacties op CIP: