Evangelisch-Gereformeerd

De Opwekking komt eraan

NBV recensies in de Bode - Inleiding
  20050110 Bode: Genesis
  20050218 Bode: Ruth&Rechters
  20050318 Bode: Prediker
  20050418 Bode: Jesaja
  20050513 Bode: Amos&Zacharia
  20050617 Bode: Johannes
  20050901 Bode: Handelingen
  20051018 Bode: Romeinen
  20051118 Bode: 1&2Timoteüs-1
  20051118 Bode: 1&2Timoteüs-2
  20051118 Bode: Deuterocanoniek

  20050115 Ellips: Vertalingen
  20050205 Zoeklicht: De inleidingen
  20050310 Uitdaging: Acceptatie
  20050410 Uitdaging: VEG - NBG
  20060510 Uitdaging: Bram Krol
  20070501 Herziene Statenvertaling

  Links

Waar was God?

Abortus - Euthanasie

Kerkgeschiedenis

Satan

Gedurende het jaar 2005 zal deze lijst regelmatig aangevuld worden.
De BODE komt maandelijks met een korte recensie.

'De Nieuwe Bijbel Vertaling'
door Willem J. Ouweneel

Hoe moeten we tegenover de NBV staan? Dat hangt er maar van af wat je van een bijbelvertaling verwacht, betoogt prof. Ouweneel. Hij onderscheidt verschillende categorieën van bijbelvertalingen, elk met hun voor- en nadelen, en gaat ook in op het verraderlijke begrip `letterlijk'.


Wat jammer dat men in al die jaren geen originelere titel voor de NBV heeft kunnen vinden! Ik herinner me hoe we na 1951 jarenlang van de 'nieuwe vertaling' spraken, tot die niet nieuw meer was en we - ik althans - overgingen op de naam 'NBG-vertaling'. Maar dat kan nu ook niet meer, nu het NBG medeuitgever van de NBV is. Helaas moeten we nu spreken over de 'vertaling van 1951' en als straks het nieuwe van de NBV eraf is, zullen we dan moeten spreken van de 'vertaling van 2004'? Nee, dan de Statenvertaling (afk.: SV), de Leidse vertaling, de Groot Nieuws Bijbel (afk.: GN), de Canisius en de Willibrordvertaling (afk.: WV), en nu ook de pas verschenen 'Naardense Bijbel' (afk.: NaB) - die hebben tenminste namen. Overigens heb ik de naam 'Het Boek' (afk.: HB) ook altijd niks gevonden.

Al met al heb ik hiermee wel heel verschillende vertalingen opgesomd! Het is bij ons lang niet zo 'erg' als in het zoveel grotere Engelse taalgebied, waar het aantal vertalingen legio is, maar toch zijn het er heel wat. Op zichzelf is daar niks mis mee. Als mensen mij vragen wat ik de 'beste' vertaling vind, dan zeg ik altijd zoiets als: 'Vertalingen zijn allemaal gebrekkig mensenwerk - als je geen Hebreeuws of Grieks kent en je wilt toch een idee hebben van wat er in de grondtekst staat, leg dan zes vertalingen naast elkaar.'

Drie categorieën

Onder de vertalingen die nog te koop zijn, zou ik drie categorieën willen onderscheiden:
   (a) SV, de 1951~vertaling (afk.: V51) en NaB, en wat het Nieuwe Testament betreft de Telosvertaling (afk.: TV), zijn zogenoemde 'idiolecte' vertalingen (net als bijv. in het Engels de Authorized Version). Dat zijn vertalingen waarin de grondtekst en de brontalen maatgevend zijn; het zijn woord voor woordvertalingen, waarbij bovendien elk Hebreeuws resp. Grieks woord zoveel mogelijk door eenzelfde Nederlands woord wordt weergegeven. Vorm én inhoud van de grondtekst worden gerespecteerd. Tegelijkertijd is wel degelijk rekening gehouden met de doeltaal, d.w.z. er is gewerkt vanuit respect voor de Nederlandse taal, zozeer zelfs dat de Statenvertaling een uitgesproken literaire reputatie heeft verworven. Hoe hooggegrepen het 'idiolecte' ideaal overigens is, blijkt uit de behoorlijke verschillen die er toch tussen deze vier vertalingen bestaan.
   (b) Aan de andere kant van het spectrum vinden we de zogenoemde 'dynamisch equivalente' vertalingen, waarbij de doeltaal maatgevend is: het gaat om vlot leesbare vertalingen, waarin het er meer om gaat de betekenis van een hele zin vrijelijk weer te geven dan woord voor woord te vertalen. Voorbeelden zijn GN en HB (en in het Engels bijv. The Living Bible). In veel opzichten gaat het hier niet om vertalingen, maar eerder om vaak nogal gekleurde parafrases; om het wat denigrerend te zeggen: kinderbijbels voor grote mensen. Hier is nog steeds de inhoud van de grondtekst belangrijk, maar nauwelijks de vorm. In feite is het streven naar een literaire vertaling bij deze methode veel gemakkelijker mogelijk, hoewel ik dat nu juist bijv. bij HB weinig geslaagd vind (als die bedoeling al aanwezig was).
   (c) WV en de nu verschenen NBV hebben gekozen voor een soort tussenpositie, net als in het Engels bijv. de New International Version. Dat wil zeggen: er is naar gestreefd zowel brontaal als doeltaal, en tevens zowel de vorm, als de inhoud tot hun recht te laten komen, en dat betekent dat er voortdurend compromissen gesloten zijn. Het is nogal goedkoop dat de vertalers kwalijk te nemen, omdat opties (a) en (b) hun eigen nadelen hebben: optie (a) doet vaak de doeltaal, optie (b) vaak de brontaal te kort. Je kunt nu eenmaal niet alles hebben in het leven.

Voetnoten

Vanuit mijn eerbied voor de grondtekst ben ik zelf een uitgesproken voorstander van methode (a) - dit is de reden waarom ik met grote belangstelling uitzie naar de herziene SV' (afk.: HSV) maar dan wel met een kanttekening: een idiolecte vertaling kan niet zonder voetnoten. Een woord-voor-woordvertaling levert nu eenmaal vaak krom Nederlands op, en dat kun je maar op twee manieren oplossen: óf je laat de kromme vertaling in de tekst staan en verklaart in de voetnoot wat de bedoeling van de tekst is, of je geeft de tekst iets vrijer, maar wel begrijpelijk weer, en vertelt in de voetnoot wat er letterlijk staat. De enige vertaling die dat naar mijn smaak goed doet, is de TV; maar ik geef toe dat ik subjectief ben, want ik heb zelf destijds aan die vertaling of eigenlijk: herziening van de Voorhoeve-Vertaling meegewerkt. NBV heeft ook voetnoten, maar dat zijn er veel te weinig. SV heeft ook voetnoten, maar dat zijn er veel te veel; vandaar dat de meeste gebruikers ervan werken met een editie zónder die voetnoten, en dat zou nu eigenlijk niet moeten mogen.

De reden waarom SV zoveel voetnoten heeft, is dat zij ook vele voetnoten van een sterk exegetisch karakter bevat. Daar kun je natuurlijk voor kiezen, maar de verleiding is dan groot om vanwege de notenmassa edities zonder die noten uit te brengen. Je kunt dat voorkomen door je te beperken tot toelichtende voetnoten en uitleggende voetnoten weg te laten althans zoveel mogelijk, want de grens ertussen is moeilijk te trekken. Het verschil is dat toelichtende voetnoten meer een linguïstisch dan een theologisch karakter hebben. Daarnaast bevat een goede vertaling voetnoten, die wijzen op varianten in de oorspronkelijke bijbelhandschriften.

Dit gebeurt ook in NBV, maar helaas zonder dat die varianten 'gewogen' worden. Zo zal menige lezer zich afvragen waarom de aanvullingen in de voetnoten bij Matt. 6:13 en 1 Joh. 5:7 niet gewoon in de tekst zijn opgenomen. Het antwoord is dat deze aanvullingen nergens in de oudere, maar alleen in jonge handschriften voorkomen maar dat wordt de lezer niet verteld (vgl. de overeenkomstige voetnoten in TV).

'Letterlijk'

Veel bijbellezers die de bijbeltekst eerbiedigen als het geïnspireerde Woord van God, zullen aan een zo 'letterlijk' mogelijke vertaling de voorkeur geven. We moeten echter bedenken dat 'letterlijk' een moeilijk en rekbaar begrip is. Laat me twee saillante voorbeelden geven:
    * Het Griekse woord adelphoi betekent 'broeders' maar zonder nadere kwalificatie betekent het heel vaak 'broeders én zusters'. SV, V51 en TV vertalen overal 'broeders'. Dat kun je 'letterlijk' noemen, maar je kunt ook betogen dat, terwijl adelphoi de zusters niét uitsluit (tenzij adelphoi onderscheiden worden van adelphai, 'zusters'), het woord 'broeders' de zusters wél uitsluit. Daarom vertaalt NBV 'broeders en zusters', NaB heeft een aardige oplossing: door 'broeders-en- zusters' te schrijven geeft de vertaler aan dat er in het Grieks één woord staat, en niet drie.
   * De Hebreeuwse uitdrukking haveel havaliem wordt zowel in SV als in V51 weergegeven als 'ijdelheid der ijdelheden' (Pred. 1:2, aldus NaB). Is dat 'Ietterlijk'? In zekere zin wel: hevel betekent zoveel als 'lucht, ademtocht, damp, nietigheid', en haveel havahem betekent dan: 'ademtocht der ademtochten' of 'nietigheid der nietigheden' o.i.d. Er zijn twee problemen met de vertaling ijdelheid der ijdelheden': ten eerste betekent 'ijdel' vandaag voor de meeste mensen eerder 'pronkzuchtig' dan 'nietig'. Ten tweede is de vorm 'nietigheid der nietigheden' een typisch Hebreeuwse superlatief, net als 'heilige der heiligen' (Ex. 26:33; aldus NaB! dat klinkt voor ons als 'het heilige van de heilige personen', wat een foute opvatting is; NBV: 'allerheiligste'), 'lied der liederen' (Hoogl. 1:1; aldus NaB; NBV:'hooglied') en 'knecht der knechten' (Gen. 9:25; NaB: 'dienaar van dienaren', wat een onjuiste indruk bij de lezer wekt; NBV: 'de minste van alle knechten').

Zulke zogenaamd 'letterlijke' vertalingen klinken in Nederlandse oren niet alleen anders dan in Hebreeuwse oren, maar vaak gewoon fout. Daarom is de (overigens niet originele) NBV weergave 'lucht en leegte' m.i. een prachtige vondst om drie redenen: (a) de grondbetekenis 'lucht/adem' is bewaard gebleven, (b) 'leegte' correspondeert met 'nietigheid' en geeft tegelijk aan dat 'lucht' hier metaforisch moet worden opgevat, (c) de mooie alliteratie in fiaveel havaliem is gehandhaafd in 'lucht en leegte'. Toch zou ik persoonlijk liever 'nietigheid der nietigheden' vertalen en het aan de uitleggers overlaten toe te lichten dat dit een typisch Hebreeuwse superlatief is.

Uitleggend vertalen?

Het Griekse woord sarx ('vlees') komt vele malen voor in het NT. Net als SV, V51 en TV heeft NaB ervoor gekozen dit woord consequent met 'vlees' te vertalen, hoewel de vertalers heel goed wisten dat het woord vele betekenissen heeft. Dat mag dan verwarrend voor de lezer zijn, maar daarvoor hebben we nu eenmaal de uitleggers. Ook Paulus' lezers moesten er maar uit zien te komen dat de apostel met sarx soms 'lichaam' (in neutrale zin) en soms 'zondige natuur' en soms nog andere dingen bedoelde. Ik houd niet van bijbelvertalingen die, zoals vooral GN en HB, op hun hurken komen zitten om ons in elk betrokken vers uit te leggen wat sarx hier - volgens hen! - betekent. Helaas doet ook NBV daaraan mee. Dat is op zichzelf al te betreuren, maar ook de oplossingen van NBV bevallen me niet altijd. bijv. in Romeinen vertaalt NBV sarx aldus:
   * het woord wordt weggewerkt in 1:3; 4:1; 6:19; 8:9,13; 9:3,5; 11:14;
   * `lichaam/ lichamelijk' in 2:28;
   * 'sterveling' in 3:20;
   * 'eigen wil' in 7:5; 8:7v.,12; 13:14;
   * `(eigen) natuur, menselijke natuur' in 7:18,26; 8:3a,4 6; 9:8;
   * `bestaan' in 8:3b.
Een dergelijke vertaling is voor bijbellezingen onbruikbaar, omdat ik dan voortdurend zou moeten zeggen: 'eigenlijk staat er "vlees"'. Dat is één facet van mijn visie op de NBV: voor bijbelstudie niet bruikbaar (of hoogstens als vergelijkingsmateriaal bij SV, V51 en TV). Voor serieuze bestudering van de Bijbel wil ik een strikt idiolecte vertaling, en niet een vertaling-met-een-ingebouwde-uitlegger. Dat uitleggen doe ik liever zelf, of ik raadpleeg de commentaren.

Maar als Bijbel voor de brede massa, die voor een groot deel het contact met de Bijbel is kwijtgeraakt en in bescheiden mate een ingebouwde uitlegger nodig heeft, is de NBV uitstekend. Beter in elk geval dan GN en HB, die meer parafrases dan vertalingen zijn, en het zou me te ver gaan dat van NBV te zeggen. Ik hoop op z'n minst dat de NBV erin zal slagen de invloed van GN en HB - die voor buitenkerkelijken, vooral de minder intellectuelen onder hen, wellicht goed werk kunnen doen - onder christenen enigszins terug te dringen. Bij hen die van huis uit christenen en wat beter opgeleid zijn, zie ik het als een vorm van geestelijke luiheid om GN of HB te gebruiken. Voor hen is de NBV veel beter - al hoop ik nog meer dat die christenen straks de HSV zullen gaan gebruiken, die niet alleen in meer eigentijdse taal geschreven zal zijn, maar ook een aantal aperte vertaalfouten in SV hersteld zal hebben. Als de SV herzieners doorgaan met hun goede werk - en de tot dusver verschenen resultaten zien er heel bevredigend uit - zal mijn ideale bijbelvertaling straks bestaan uit de HSV voor het OT en de TV voor het NT. Voor het NT zal ik ook de HSV minder bruikbaar vinden, omdat zij helaas vasthoudt aan de Textus Receptus, de Griekse tekst waarin de varianten van de oudste handschriften niet verdisconteerd zijn.